Ἡ ταξινομικὴ κλίμακα τῶν ὄντων

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Εἴπαμε ὅτι οἱ ἀρχαῖοι φιλόσοφοι ἤθελαν νὰ μελετοῦν τὰ πάντα γύρω τους. Πῶς ὅμως; Τὰ ὄντα εἶναι ἀναρίθμητα. Εἶναι ἀδύνατον νὰ μελετήσει κανεὶς τὸ καθένα χωριστά. Μία λύση μόνο ὑπάρχει, ἡ ταξινόμησή τους σὲ ὁμάδες, ἡ μελέτη ἑνὸς ἀντιπροσωπευτικοῦ δείγματος καὶ ἡ γενίκευση τῶν πορισμάτων στὸν πληθυσμὸ τῆς ὁμάδος.

Αὐτὸ ἔκαναν οἱ φιλόσοφοι. Καὶ μᾶς ἄφησαν ὡς ἀνεκτίμητη κληρονομιὰ τὸν τρόπο σκέψεως καὶ τὴν μεθοδολογία τους. Σκεφτεῖτε ὅτι μέχρι σήμερα χρησιμοποιοῦνται ὀνόματα ποὺ ἔδωσε ἀπὸ ἐκεῖνα ἀκόμη τὰ χρόνια ὁ Ἀριστοτέλης, π.χ. «δίπτερα», «κολεόπτερα», «μαλάκια» κ.ἄ.

Σήμερα ἔχουμε οἰκοδομήσει ἕνα ὁλόκληρο σύστημα ταξινομήσεως βασισμένο στὴν κληρονομιὰ τῶν ἀρχαίων ἐκείνων σοφῶν.

Κατ’ ἀρχάς, ὁμαδοποιήσαμε τοὺς πληθυσμοὺς βάσει φυσικῆς συγγενείας (ὅλα τὰ λιοντάρια μαζί, ὅλα τὰ δελφίνια μαζί, ὅλα τὰ χελιδόνια μαζί, ὅλες οἱ πυγολαμπίδες μαζί, ὅλες οἱ ἀμυγδαλιὲς μαζί, ὅλες οἱ γαρδένιες μαζί, ὅλα τὰ μάρμαρα μαζὶ κ.ο.κ.).

Ἔτσι, δημιουργήσαμε μία πρώτη βάση ταξινομήσεως, ποὺ τὴν ὀνομάσαμε εἶδος. Πάνω σ’ αὐτὴν στηρίξαμε τὴν ἱεραρχική μας κλίμακα. Τὸ εἶδος ἀποτέλεσε τὴν βασικὴ καὶ πιὸ σημαντικὴ ταξινομικὴ μονάδα.

Ὁμαδοποιῶντας στὴν συνέχεια πολλὰ εἴδη μαζὶ (ὅμοια μεταξύ τους), δημιουργήσαμε μίαν ἄλλη ταξινομικὴ μονάδα, τὸ γένος.

Ὅμοια γένη μᾶς ἔδωσαν μία οἰκογένεια.

Ἕνα σύνολο οἰκογενειῶν ποὺ εἶναι συγγενεῖς μεταξύ τους, μᾶς ἔδωσαν μία τάξη.

Ἕνα σύνολο συγγενικῶν τάξεων μία ὁμοταξία.

Συγγενικὲς ὁμοταξίες μία συνομοταξία.

Καὶ οἱ συνομοταξίες ἐν τέλει ἕνα βασίλειο.

Ἡ ταξινομικὴ κλίμακα βαίνει ἀπὸ τὸ πολυπληθὲς καὶ δυσαρίθμητο πρὸς τὸ ὀλιγομελὲς καὶ εὐάριθμο, ἀπὸ τὸ χαῶδες καὶ ἀνεξιχνίαστο πρὸς τὸ σαφὲς καὶ εὔτακτο, ἀπὸ τὸ μερικὸ πρὸς τὸ γενικό, ἀπὸ τὸ ἐπὶ μέρους πρὸς τὸ καθολικό. Πρόκειται γιὰ ἱεραρχικό σύστημα ταξινόμησης ποὺ στόχο ἔχει νὰ διευθετήσει τὰ ὄντα σὲ μία «ἀνιοῦσα σειρὰ ὁμάδων συνεχῶς αὐξανόμενης περιεκτικότητας» (Ν. Πουλακάκης, καθηγητὴς Πανεπιστημίου, βιολόγος). Κάθε ἀνώτερη βαθμίδα περιέχει μία ἢ περισσότερες ἀπὸ τὶς ἀμέσως προηγούμενες. Στὴν κορυφὴ βρίσκεται τὸ ὄν· ἡ ἔννοια ποὺ συμπυκνώνει ὅλα τὰ παρακάτω, τὰ ὁμαδοποιεῖ εἰς ἕν· διότι ὅλα εἶναι ὄντα ἐν τέλει, ὑπάρξεις. Ποιά εἶναι ἡ οὐσία τοῦ καθενὸς ἀπὸ αὐτὰ καὶ ποιά ἡ κοινή τους οὐσία, ἡ οὐσία τῶν οὐσιῶν; Τί ἐστι τὸ καθένα ξεχωριστὰ καὶ τί ὅλα μαζί; Μὲ ἄλλα λόγια, ποιά εἶναι ἡ οὐσία τῶν ἐπὶ μέρους ὄντων (ποὺ εἶναι καὶ ἀντικείμενο τῆς ἐπιστήμης, κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη) καὶ ποιά ἡ συμπαντικὴ οὐσία; Ἀναζητοῦμε τὴν ἀπάντηση καὶ μέσῳ τῶν ἐπὶ μέρους γνώσεων καὶ μέσῳ τοῦ φιλοσοφικοῦ στοχασμοῦ.

Αὐτὸ λέγεται γνώση ἁρμονική, πλήρης, συγκροτημένη, λειτουργική. Τὸ ἀντίθετο εἶναι ἡ ἀποσπασματικότης, ἡ σχιδοειδὴς γνώση, ἡ σχιζοφρενικὴ διάσπαση ἐπὶ μέρους καὶ καθολικοῦ. Σ’ αὐτὴν οἱ ἀρχαῖοι ἔστρεψαν τὰ νῶτα. Τὴν ἀπέρριψαν ὡς μωρή, ἀνόητη, ἀλλὰ καὶ ἐπικίνδυνη.

Γιὰ τὴν πλήρη λοιπὸν καὶ ἰσόρροπη γνώση μελετοῦμε ὅλες τὶς βαθμίδες τῆς κλίμακος. Κλιμακώνουμε μαζὶ καὶ τὴν γνώση μας. Ἀνεβαίνουμε διαρκῶς σὲ καθολικώτερα ἐπίπεδα.

Στὴν κορυφὴ τῆς πυραμίδος μᾶς περιμένει ἡ καθολικὴ γνώση, οἱ ἀπαντήσεις περὶ τοῦ ὄντως ὄντος, τῆς οὐσίας τοῦ παντός. Ἡ μελέτη τῆς κλίμακος θὰ μᾶς δώσει ἀπαντήσεις γιὰ τὰ πάντα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ πᾶν.

Νὰ σημειωθεῖ ἐδῶ ὅτι μιλᾶμε σὰν εἰδωλολάτρες. Δὲν ἔχουμε εἰσέλθει ἀκόμη στὴν χριστιανικὴ θεώρηση τοῦ κόσμου. Γιὰ τοὺς ἀρχαίους φιλοσόφους δὲν ὑπάρχει διάκριση κτιστοῦ καὶ ἀκτίστου. Ὅλα εἶναι ἕν. Κι ἂν γίνεται στὸν Πλάτωνα καὶ τοὺς ἄλλους διαρχικοὺς διάκρισις ὕλης καὶ πνεύματος, αὐτὴ δὲν θὰ πρέπει νὰ συγχέεται μὲ τὴν διάκριση κτιστοῦ - ἀκτίστου. Γίνεται μέσα στὰ ὅρια ἑνὸς κλειστοῦ κοσμοειδώλου.

Ἡ πυραμίδα αὐτή, γιὰ τὸν καταρτισμὸ τῆς ὁποίας τὶς βάσεις ἔθεσαν, ὅπως εἴδαμε, οἱ ἀρχαῖοι φιλόσοφοι (πρῶτος ὁ Ἀριστοτέλης, τὸν ὁποῖο ἀκολούθησε ὁ μαθητής του Θεόφραστος), εἶναι δαιδαλώδης πλέον. Μπορεῖ ὁ βασικὸς κορμός της νὰ εἶναι αὐτὸς ποὺ περιγράψαμε, ὅμως ὑπάρχουν κατηγορίες καὶ ὑποκατηγορίες ἀμέτρητες.

Ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους μέχρι τὰ χρόνια τοῦ μεγάλου Σουηδοῦ βοτανολόγου, ζωολόγου, ἰατροῦ (καὶ παρ' ὀλίγον κληρικοῦ) Carl von Linné (Κάρολος Λινναῖος, 1707-1778) οἱ ὀργανισμοὶ διακρίνονταν σὲ δύο κατηγορίες, Ζῶα καὶ Φυτὰ (ζωικὸ καὶ φυτικὸ βασίλειο). Ὁ Λινναῖος προσέθεσε καὶ τὸ ὀρυκτὸ βασίλειο, σύντομα ὅμως ἡ ὀνομασία ἐγκατελείφθη. Οἱ ἐπιστήμονες ἀκολούθησαν ἄλλους τρόπους ταξινόμησης.

Ἐν πρώτοις, στὰ δύο βασίλεια, Ζῶα (Animalia) καὶ Φυτὰ (Plantae), προσέθεσαν τὰ Πρώτιστα (Protista)· μονοκύτταροι ὀργανισμοὶ τὰ περισσότερα, π.χ. ἀμοιβάδα. Ἔτσι, τὰ βασίλεια ἔγιναν τρία.

Ἀργότερα οἱ Μύκητες (Fungi), ποὺ μέχρι τότε ὑπάγονταν στὰ Φυτά, ἀποτέλεσαν δικό τους ξεχωριστὸ βασίλειο (στοὺς μύκητες ἀνήκει ἡ μούχλα· ἀνήκουν ὅμως καὶ τὰ μανιτάρια, ποὺ εἶναι στὴν οὐσία καρποὶ μυκήτων· ἀπὸ μύκητες γίνεται τὸ κρασί, ἀπὸ μύκητες κατασκευάσθηκε τὸ πρῶτο ἀντιβιοτικό, ἡ πενικιλίνη· ἄλλοι ἀπὸ τοὺς μύκητες εἶναι χρήσιμοι γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ἄλλοι παθογόνοι).

Τὸ 1969 οἱ ἐπιστήμονες ξεχώρισαν καὶ ἀνέδειξαν ὡς βασίλειο τὰ Μονήρη (Monera): βακτήρια καὶ κυανοφύκη, ποὺ εἶναι οἱ ἁπλούστερες καὶ ἀπὸ τὶς πρῶτες μορφὲς ζωῆς (ὅπως φαίνεται τοὐλάχιστον ἀπὸ τὰ ἀπολιθώματα)· τὰ κύτταρα τους δὲν ἔχουν πυρῆνα.

Τὸ 1977 τὰ Μονήρη διακρίθηκαν σὲ Εὐβακτήρια (Eubacteria) καὶ Ἀρχαιοβακτήρια (Archaeobacteria). Στὰ πρῶτα ἀνήκουν ὁ σταφυλόκοκκος, ὁ στρεπτόκοκκος, ὁ βάκιλλος κ.ἄ. Ἔτσι, τὰ βασίλεια ἔγιναν ἕξ.

Ἀργότερα τὰ παραπάνω δύο ἀποτέλεσαν ἕνα βασίλειο μὲ τὸ ὄνομα Βακτήρια (Bacteria). Συγχρόνως χωρίσθηκαν τὰ Πρώτιστα σὲ Πρωτόζωα (Protozoa) καὶ Χρωμιστὰ (Chromista).

Καὶ κάπως ἔτσι φθάσαμε στὸ 2015, ἔτος κατὰ τὸ ὁποῖο διακρίθηκαν ἀπὸ τὰ Βακτήρια τὰ Ἀρχαῖα (Archaea), ὥστε πλέον νὰ γίνεται λόγος γιὰ ἑπτὰ βασίλεια (βλ. ἀμέσως παρακάτω· διάβασε ἀπὸ κάτω πρὸς τὰ πάνω καλύτερα ):

Carl Linné (1707-1778).
Πῆρε τὸ ὄνομά του ἀπὸ μιὰ φλαμουριὰ
(Linn στὰ σουηδικά). 

7. Βακτήρια (Bacteria).

6. Ἀρχαῖα (Archaea).

5. Πρωτόζωα (Protozoa).

4. Χρωμιστὰ (Chromista).

3. Μύκητες (Fungi).

2. Φυτὰ (Plantae).

1. Ζῶα (Animalia).

Δὲν εἶναι βέβαια αὐτὴ ἡ μόνη ταξινομικὴ θεώρηση. Ὑπάρχουν καὶ ἄλλες. Ἔχει γίνει, ἐπὶ παραδείγματι, περαιτέρω ὁμαδοποίηση σὲ τρία ὑπερβασίλεια (τὰ ζῶα καὶ τὰ φυτὰ ἀνήκουν στὸ ὑπερβασίλειο μὲ τὸ ὄνομα Εὐκάρυα). Καὶ διαρκῶς οἱ ταξινομικοὶ ὑποδιαιροῦν τὶς κύριες ταξινομικὲς βαθμίδες γιὰ νὰ διευκολύνουν τὸ ἔργο τους. Μὲ τὸ ὑπερ- καὶ τὸ ὑπο- ὀνοματίζουν νέες δευτερεύουσες βαθμίδες. Ἡ οἰκογένεια, λόγου χάριν, ἀποκτᾶ καὶ ὑποοικογένεια (Subfamilia), ποὺ εἶναι ἐνδιάμεση βαθμίδα μεταξὺ γένους καὶ οἰκογένειας, ἢ ὑπεροικογένεια (Superfamilia), ποὺ εἶναι ἐνδιάμεση βαθμίδα μεταξὺ οἰκογένειας καὶ τάξης. Χρησιμοποιοῦνται ἀκόμη καὶ κατηγορίες ὅπως ὑπέρταξη (Superοrdo), ὑπόταξη (Subordo), ἀνθυπόταξη ἢ ἐνδόταξη (Infraordo), μικρόταξη (Parvordo), ὑφομοταξία (subclassis), ἀνθυφομοταξία (infraclassis), ὑποβασίλειο (Subregnum), ἀνθυποβασίλειο (Infraregnum) καὶ ἄλλες, ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός.

Καὶ ὅλα αὐτὰ βέβαια ὄχι μόνο σὲ σχέση μὲ τὰ ζῶα, ποὺ ἐδῶ εἴχαμε ὡς παράδειγμα. Προσθέστε καὶ τὰ φυτά. Ὁ ὅρος οἰκογένεια (familia), ἐπὶ παραδείγματι, στὴν «Βοτανική Φιλοσοφία» τοῦ Λινναίου χρησιμοποιεῖται γιὰ νὰ ὑποδηλώσει μεγάλες ὁμάδες δέντρων, θάμνων, βοτάνων κ.ἄ. Προσθέστε στὴν συνέχεια καὶ τὰ ἄλλα συστήματα. Εὔκολα γίνεται κατανοητὸ ὅτι καὶ συστηματοποιημένα τὰ εἴδη παραμένουν ἀμέτρητα.

Ἐν τέλει, αὐτὰ ποὺ ἀναφέραμε, παρ’ ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς ὅτι εἶναι πάμπολλα, καὶ παραπανήσια ἴσως, εἶναι ἐξάπαντος ἐλάχιστα μπροστὰ στὴν πληθώρα τῶν ὁμάδων, ὑποομάδων, ὑπερομάδων, κατηγοριῶν καὶ ὑποκατηγοριῶν ποὺ ὑπάρχουν καὶ διαρκῶς προκύπτουν μέσῳ συμψηφισμῶν ἢ ὑποδιαιρέσεων στὶς ὁποῖες προβαίνουν οἱ ἐπιστήμονες.

Ἐμεῖς βέβαια δὲν θὰ ἀσχοληθοῦμε ἄλλο μὲ αὐτά, διότι ἄλλος εἶναι ὁ σκοπός μας. Εἴδαμε αὐτὸ ποὺ θέλαμε, τὸν δρόμο δηλαδὴ ποὺ ἀκολούθησαν οἱ ἀρχαῖοι σοφοὶ προκειμένου νὰ ὁδηγηθοῦν ἀπὸ τὸ ἐπὶ μέρους στὸ καθολικό.

Ταξινόμησαν σὲ κλίμακες, ὅπως ἡ παραπάνω, τὰ διάφορα ὄντα, ὥστε μέσῳ τῆς ἀναγωγῆς τῶν χαρακτηριστικῶν τους σὲ ἕνα ὁμοειδὲς σύνολο (σὲ μία ἀπὸ τὶς βαθμίδες τῆς κλίμακος) νὰ λαμβάνουν καθολικώτερες ἀπαντήσεις, νὰ ἀποκτοῦν καθολικώτερη γνώση. Ὅσο περιεκτικώτερη εἶναι ἡ βαθμίδα, τόσο περιεκτικώτερη καὶ ἡ γνώση· μέχρι νὰ φθάσουμε στὴν περιεκτικώτερη πάντων, τὴν βαθμίδα τῶν βασιλείων, ὅπου οὐδεμία περαιτέρω ταξινόμηση χωρεῖ. Πιὸ πάνω στέκει μόνον τὸ ὄν, ἡ οὐσία. Ἐκεῖ ἀναζήτησαν τὶς ἀπαντήσεις περὶ τῆς ὑπαρκτικῆς αἰτίας τοῦ σύμπαντος κόσμου οἱ φιλόσοφοι.

Τὶς ἀπαντήσεις αὐτὲς θὰ ψηλαφίσουμε μέσα ἀπὸ τὴν δική τους στοχαστικὴ ματιὰ καὶ σκέψη τὴν ἐρχόμενη φορά.