Τὸ «ὅτι», τὸ «τί» καὶ τὸ «πῶς» τοῦ Θεοῦ

 

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Ἀφοῦ θέσαμε ὡς βάση τὴν διάκριση «κτιστοῦ - ἀκτίστου», ἂς ἔλθουμε τώρα νὰ ἐξετάσουμε χωριστὰ τὴν κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς δύο πραγματικότητες, τοὺς δύο αὐτοὺς πόλους τῆς ὑπάρξεως.

Θὰ ξεκινήσουμε ἀπὸ τὸ «ἄκτιστον», τὸν ἄκτιστο Θεὸ δηλαδή, τὸν δημιουργό.

Γιὰ νὰ δοῦμε, τί εἶναι αὐτὰ ποὺ γνωρίζουμε γιὰ τὸν Θεό, καὶ τί δὲν γνωρίζουμε.

Θὰ προσπαθήσουμε νὰ προσεγγίσουμε τὸ εἶναι τοῦ Θεοῦ μέσα ἀπὸ τρεῖς λεξοῦλες, τὸ ὅτι, τὸ τί καὶ τὸ πῶς.

Τὴν κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς θὰ πλουτίσουμε μὲ τὸ ρῆμα εἶναι. Ἔτσι, θὰ ἔχουμε:

Τὸ ὅτι εἶναι, τὸ τὶ εἶναι καὶ τὸ πῶς εἶναι τοῦ Θεοῦ.

Τί σημαίνουν αὐτά; Ἀναφορὲς εἶναι ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τρεῖς ἐρωτήσεις:

Εἶναι ὁ Θεός;

Τί εἶναι;

Πῶς εἶναι;

Ἀπαντοῦμε:

Ὅτι εἶναι ὁ Θεός. Ὑπάρχει.

Τί εἶναι δὲν γνωρίζουμε.

Πῶς εἶναι τὸ γνωρίζουμε.

Γιὰ νὰ δοῦμε τὴν κάθε ἀπάντηση χωριστά.

Μὲ τὸ ὅτι εἶναι (ὅτι ἔστιν θὰ διαβάζαμε στοὺς Καππαδόκες Πατέρες, τοὺς ὁποίους καὶ εὐγνωμονοῦμε γιὰ τὶς λεπτὲς αὐτὲς τομὲς καὶ διακρίσεις) καταφάσκουμε τὴν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, ἀρνούμαστε τὴν ἀνυπαρξία του. Ἔστιν ὁ Θεός; Ὑπάρχει; Εἶναι; Ἀπαντοῦμε θετικὰ ὅτι ἔστιν ὁ Θεὸς (ὑπάρχει, εἶναι). 

Οὔτε τὴν ἀρχαία Ἑλληνικὴ σκέψη οὔτε πολὺ περισσότερο τὴν Πατερικὴ θεολογία ἀπασχόλησε ποτὲ τὸ ζήτημα τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ. Καὶ γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες καὶ γιὰ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὁ Θεὸς ὑπάρχει, δὲν τίθεται ὡς  θέμα συζητήσεως αὐτό.

Τὸ τί εἶναι (τί ἐστιν) ἀναφέρεται στὴν οὐσία τοῦ Θεοῦ. Τί εἶναι ὁ Θεός; Ποιὰ εἶναι ἡ οὐσία του; Ἀπαντοῦμε ὅτι δὲν γνωρίζουμε. Τὸ τί εἶναι ὁ Θεὸς τὸ ἀγνοοῦμε παντελῶς, εἶναι ἀκατάληπτο, δὲν γνωρίζεται, δὲν συλλαμβάνεται, δὲν καταλαμβάνεται διὰ τοῦ νοός. 

«Ἄπειρον οὖν τὸ θεῖον καὶ ἀκατάληπτον, καὶ τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καὶ ἡ ἀκαταληψία», λέει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς (Ἔκδοσις Ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, PG 94, 800C). Τὸ μόνο δηλαδὴ ποὺ μποροῦμε νὰ καταλάβουμε ἀπὸ τὸ θεῖον εἶναι τὸ ὅτι δὲν μποροῦμε νὰ τὸ καταλάβουμε (θυμίζει τὸ «ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα» τοῦ Σωκράτη). 

Οἱ Καππαδόκες Πατέρες ἐπὶ πλέον προσπαθοῦν νὰ μᾶς δείξουν τὸ πόσο δύσκολο εἶναι νὰ γνωρίσουμε καὶ αὐτῶν ἀκόμη τῶν κτιστῶν ὄντων τὴν οὐσία. 

Γιὰ τοὺς Ἕλληνες φιλοσόφους βέβαια δὲν ἔχουν ἔτσι τὰ πράγματα. Ἐκεῖνοι πιστεύουν ὅτι μὲ τὸν νοῦ μποροῦμε νὰ γνωρίσουμε τὴν οὐσία τῶν ὄντων. Ὁ νοῦς συλλαμβάνει τὶς ἰδέες καὶ ὁδηγεῖται στὴν γνώση αὐτή. 

Ἕνας Πλατωνικὸς φιλόσοφος, γιὰ παράδειγμα, θὰ ἔλεγε ὅτι συλλαμβάνοντας τὴν ἰδέα τοῦ γραφείου (τὸ ἰδεατὸ γραφεῖο) μποροῦμε νὰ γνωρίσουμε τὴν οὐσία του, τὸ τί ἐστιν (τί εἶναι). 

Ἕνας Ἀριστοτελικὸς φιλόσοφος πάλι θὰ ἀναζητοῦσε τὴν οὐσία τοῦ ἀντικειμένου αὐτοῦ στὴν ὑλική του ὑπόσταση, τοὺς ὑλικοὺς (φυσικοὺς) νόμους ποὺ κρύβονται πίσω ἀπὸ αὐτὸ καὶ τὸ κάνουν νὰ εἶναι γραφεῖο.

Ἂς ἔλθουμε ὅμως νὰ δοῦμε· αὐτὸς ὁ Θεὸς ποὺ πιστεύουμε ὅτι εἶναι (ὑπάρχει), ἀλλὰ δὲν γνωρίζουμε τί εἶναι (ποιά εἶναι ἡ οὐσία του), πῶς εἶναι; Μὲ ποιόν τρόπο ὑπάρχει;

Τὸ πῶς εἶναι (ὅπως ἐστὶ) τοῦ Θεοῦ εἶναι γνωστό. Ὁ Θεὸς ὑπάρχει ὡς Πατήρ, Υἱὸς καὶ ἅγιον Πνεῦμα. Δὲν ἔχει ἕναν μόνο τρόπο ὑπάρξεως δηλαδή. Ἔχει τρεῖς.

Τὸ ἴδιο καὶ ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι. Δὲν ἔχουμε ἕναν μόνο τρόπο ὑπάρξεως. Ἔχουμε πολλούς. Πόσους; Ὅσοι καὶ οἱ ἄνθρωποι.

Στὰ παραπάνω παρατηροῦμε ὅτι γίνεται σαφὴς διάκριση ἀνάμεσα στὸ τί εἶναι ὁ Θεὸς καὶ πῶς εἶναι ὁ Θεός. Αὐτὸ ἀντιστοιχεῖ στὴν διάκριση τῶν ἐννοιῶν οὐσία καὶ ὑπόστασις. 

Κάτι τέτοιο δὲν εἶχε γίνει ξεκάθαρο πρὶν τοὺς Καππαδόκες Πατέρες. Εἶχε ἀρχίσει βέβαια ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Μ. Ἀθανασίου νὰ γίνεται διάκριση ἀνάμεσα στοὺς δύο αὐτοὺς ὅρους, οἱ ὁποῖοι μέχρι τότε ταυτίζονταν, ὅμως τὴν πλήρη διασάφιση πέτυχαν οἱ Μεγάλοι Καππαδόκες. Ἔπρεπε νὰ ἔλθει ἡ ἐποχή τους γιὰ νὰ ἀποσαφηνισθοῦν κάποιοι ὅροι, ποὺ θὰ χρησιμοποιοῦνταν ἔκτοτε στὴν θεολογία μὲ ἄλλο ἐννοιολογικὸ περιεχόμενο ἀπὸ ἐκεῖνο μὲ τὸ ὁποῖο χρησιμοποιοῦνταν μέχρι τότε στὴν φιλοσοφία. 

Τὸ ἴδιο θὰ γινόταν ἀργότερα καὶ μὲ τὸν ἅγιο Μάξιμο τὸν Ὁμολογητή, ὁ ὁποῖος μὲ συνετὲς παρεμβάσεις καὶ ἐπίλεπτες τομὲς πέτυχε τὶς μεγαλειώδεις θεολογικές του συνθέσεις. 

Τὸν ΙΔ΄ αἰῶνα πάλι ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἐπρόκειτο νὰ ἀναπτύξει μὲ τὸν δικό του πρωτότυπο καὶ ὑπερφυῆ τρόπο τὴν περὶ ἀκτίστων ἐνεργειῶν διδασκαλία. 

Ἡ θεολογία ἔχει ...τὴν δική της ἱστορία.