Ὁ Θεὸς εἶναι Ἕνας, ἀλλ' ὄχι Μόνος!

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Εἴδαμε ὅτι στὸ περὶ Θεοῦ ἐρώτημα ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας ἀπαντᾶ:

Ὅτι εἶναι ὁ Θεὸς (ὑπάρχει).

Ὅτι δὲν γνωρίζουμε τί εἶναι ὁ Θεὸς (τὴν οὐσία του).

Ὅτι γνωρίζουμε πῶς εἶναι ὁ Θεὸς (τὸν τρόπο ὑπάρξεώς του).

Τὰ δύο τελευταῖα, τὸ τί εἶναι καὶ πῶς εἶναι, ἀντιστοιχοῦν, ὅπως ἤδη ἔχει λεχθεῖ, στὶς ἔννοιες οὐσία καὶ ὑπόστασις.

Οἱ δύο αὐτοὶ ὅροι ταυτίζονταν μέχρι τὴν ἐποχὴ τῶν Καππαδοκῶν Πατέρων. Τὸ ἴδιο καὶ ὁ Λατινικὸς ὅρος substantia. 

Substantia - οὐσία - ὑπόστασις χρησιμοποιοῦνταν στὴν φιλοσοφία μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς σημασία.

Ἕνας ἄλλος ὅρος ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει πολὺ ἐδῶ, ὁ ὅρος πρόσωπον, χρησιμοποιοῦνταν ἐπίσης τὴν ἐποχὴ ἐκείνη μὲ διαφορετικὴ σημασία ἀπ’ ὅ,τι μετὰ τοὺς Καππαδόκες. Τοῦ προσέδιδαν περισσότερο τὴν ἔννοια τοῦ προσωπείου, δηλαδὴ τῆς προσωπίδος, τῆς μάσκας ποὺ φοροῦσαν οἱ ἠθοποιοὶ τοῦ ἀρχαίου θεάτρου.

Ὑπὸ αὐτὴν τὴν ἔννοια τὸν χρησιμοποίησε καὶ ὁ Σαβέλλιος στὶς ἀρχὲς τοῦ Γ΄ αἰ. γιὰ νὰ ἑρμηνεύσει τὴν τριαδικότητα τοῦ Θεοῦ. 

Θέλοντας νὰ διαφυλάξει τὴν ἀλήθεια ὅτι ἕνας εἶναι ὁ Θεὸς καὶ ὄχι πολλοί, ὑποστήριξε ὅτι τὰ ὀνόματα Πατήρ, Υἱὸς καὶ ἅγιον Πνεῦμα δὲν δηλώνουν τρεῖς ξεχωριστὲς ὑποστάσεις (ὀντότητες), ἀλλὰ τρεῖς διαφορετικοὺς τρόπους φανερώσεως τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο, τρεῖς ρόλους, τρία προσωπεῖα ἐν τέλει. Ὁ ἕνας καὶ μοναδικὸς Θεὸς ἐμφανίζεται στὴν Παλαιὰ Διαθήκη ὡς Πατήρ, στὰ χρόνια τῆς Καινῆς Διαθήκης ὡς Υἱὸς καὶ μετέπειτα ὡς ἅγιον Πνεῦμα. Κάθε φορὰ δηλαδὴ φοράει καὶ διαφορετικὸ προσωπεῖο.

Στὴν διδασκαλία αὐτὴ ἀπηχοῦνται οἱ Ἀριστοτελικὲς ἀντιλήψεις περὶ «πρώτης οὐσίας» καὶ οἱ Νεοπλατωνικὲς περὶ «Ἀπολύτου Ἑνός», «Ἀπολύτου Μονάδος». Γιὰ τὸν Σαβέλλιο ὁ Θεὸς εἶναι τὸ «Ἀπόλυτο Ἕν», ἡ «Ἀπόλυτη Μονὰς» ποὺ πλατύνεται καὶ παίρνει μορφές, ποὺ ξεδιπλώνει τὴν δύναμή της στὴν δημιουργία μέσα ἀπὸ ἐνδιάμεσους σταθμούς, ὅπως λέει καὶ ὁ πολὺς Πλωτῖνος στὶς περίφημες Ἐννεάδες του.

Γενικώτερα, στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα κοινὴ βάση ὅλων τῶν φιλοσόφων ἀποτελοῦσαν οἱ μονοθεϊστικὲς ἀντιλήψεις. Ἦταν αὐστηρὰ μονοθεϊστὲς οἱ ἀρχαῖοι. Ἡ πολυθεΐα, μὴ νομίζετε, ἦταν γιὰ τοὺς πολλούς, τὸν πολὺ κόσμο, τὸ χαμηλὸ (λαϊκὸ) θρησκευτικὸ ὑπόστρωμα. Ἡ φιλοσοφικὴ θρησκεία ἦταν ἐξόχως μονοθεϊστική.

Ὁ Σαβέλλιος λοιπὸν μετέφερε αὐτὲς τὶς ἰδέες στὴν θεολογία. Προσπάθησε νὰ τὶς ἐγκεντρίσει (μπολιάσει) σ’ αὐτήν, ὅμως τὸ ἐκκλησιαστικὸ σῶμα τὶς ἀπέρριψε. Δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ δεχθεῖ τὸν Θεὸ ὡς ἀφηρημένη φιλοσοφική ἰδέα· ἢ νὰ τὸν περιορίσει στὴν ἀπρόσωπη θεία οὐσία. Τὸ ὄνομα Πατὴρ δὲν μποροῦσε νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν οὐσία τοῦ Θεοῦ, ὅπως πίστευε ὁ Σαβέλλιος, οὔτε τὰ ὀνόματα Υἱὸς καὶ ἅγιον Πνεῦμα ἦταν δυνατὸν νὰ δηλώνουν τρόπους ἐκφάνσεως τῆς οὐσίας αὐτῆς στὸν κόσμο.

Ἐὰν ὁ Θεὸς εἶναι ἕνας, τότε δὲν εἶναι πρόσωπον.

Ἡ διδασκαλία τοῦ Σαβελλίου δὲν ἀνταποκρίνεται στὴν βιωματικὴ ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας καὶ δὲν μπορεῖ νὰ τὴν ἑρμηνεύσει. Γι’ αὐτὸ καὶ καταδικάστηκε. Ἡ αἵρεση ἔμεινε γνωστὴ ὡς Σαβελλιανισμός.

Ὁ Σαβελλιανισμός βρῆκε πρόσφορο ἔδαφος στὴν Δύση περισσότερο καὶ ἰδιαίτερα στὴν Ρώμη, ὅπου καὶ ἔδρασε κατὰ κύριον λόγο ὁ ἱδρυτής της.

Ἔτσι, ὅταν οἱ Ἑλληνόφωνοι Χριστιανοὶ τῆς Ἀνατολῆς, ἦλθαν σὲ ἐπαφὴ μὲ τὴν περίφημη φράση τοῦ Τερτυλλιανοῦ «una substantia, tres personae» (μία ὑπόσταση, τρία πρόσωπα), ἐξέφρασαν ἔντονο προβληματισμὸ καὶ ἐπιφυλακτικότητα ἕως καχυποψίας. Φοβήθηκαν μήπως ἡ φράση «tres personae» (τρία πρόσωπα) ὑπέκρυπτε Σαβελλιανιστικὲς δοξασίες, μήπως δηλαδὴ κάτω ἀπὸ τὰ πρόσωπα (personae) κρύβονταν καὶ πάλι προσωπεῖα. Διότι ἡ Δύση εἶχε πάντα μία τάση διολισθήσεως πρὸς τὸν Σαβελλιανισμὸ καὶ πολλάκις εἶχαν ἐκδηλωθεῖ στοὺς κόλπους της συμπτώματα κρυπτοσαβελλιανισμοῦ.

Σκέφτηκαν λοιπὸν πρὸς στιγμὴν οἱ Χριστιανοὶ τῆς Ἀνατολῆς νὰ ἀντικαταστήσουν τὸ personae (πληθυντικὸς τοῦ persona) μὲ τὸ ὑποστάσεις (πληθυντικὸς τοῦ ὑπόστασις), καθὼς ὁ ὅρος ὑπόστασις εἶχε ἤδη ἀρχίσει ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Ὠριγένους (ἀρχὲς Γ΄ αἰ.) νὰ χρησιμοποιεῖται δειλὰ-δειλὰ ἀντὶ τοῦ ὅρου πρόσωπον.

Ἂν ὅμως ἔκαναν κάτι τέτοιο, μοιραῖα θὰ κατέληγαν σὲ λογικὴ ἀσυνέπεια καὶ ταυτολογία, τόσο γιὰ τὰ δεδομένα τῆς φιλοσοφίας, ὅσο καὶ γιὰ ἐκεῖνα τῆς γλώσσας (Ἑλληνικῆς καὶ Λατινικῆς).

Ἐφόσον οἱ ὅροι οὐσία καὶ ὑπόστασις ταυτίζονταν ἀκόμη στὴν σκέψη τῶν περισσοτέρων, γιὰ τοὺς Ἑλληνόφωνους ἡ ἔκφραση «μία οὐσία, τρεῖς ὑποστάσεις» θὰ ἰσοδυναμοῦσε μὲ τὸ ἀνορθολογικὸ καὶ ἄτοπο: «μία οὐσία, τρεῖς οὐσίες»· ἢ «μία ὑπόστασις, τρεῖς ὑποστάσεις».

Οἱ δὲ Λατινόφωνοι θὰ ἔπρεπε νὰ δεχθοῦν μεταφρασμένο στὴν γλῶσσα τους τὸ καθ’ ὅλα ὅμοιο κατὰ τὴν ταυτολογία καὶ τὴν λογικὴ ἀσυνέπεια: «una sumbstantia, tres sumbstantiae». 

Τὸ ἀδιέξοδο ἦταν προφανές. Καὶ δὲν ἔφταιγε ἡ γλῶσσα. Ἔπρεπε νὰ διακριθοῦν οἱ ὅροι. Νὰ δοθεῖ στὸν ἕναν ἀπὸ τοὺς δύο διαφορετικὸ ἐννοιολογικὸ περιεχόμενο ἀπὸ ἐκεῖνο ποὺ εἶχε καθιερώσει ἕως τότε ἡ φιλοσοφία. Νὰ λάβει ὁ ὅρος αὐτὸς καινούργιο ρόλο, νὰ ταυτισθεῖ μὲ κάτι ἄλλο, νὰ ἐξυπηρετήσει ἄλλον σκοπὸ. Καὶ ἔπρεπε νὰ ἐπισημοποιηθεῖ ὅλο αὐτό. 

Ποιοί θὰ προχωροῦσαν σὲ μιὰ τέτοια τομή;

Οἱ Μεγάλοι Ἕλληνες Καππαδόκες Πατέρες φυσικά. Οἱ μεγαλύτεροι καὶ τολμηρότεροι ἐγχειρητὲς (χειρουργοὶ) ὅλων τῶν ἐποχῶν, Βασίλειος ὁ Μέγας, Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, Γρηγόριος Νύσσης, Ἀμφιλόχιος Ἰκονίου. Πόσα τοὺς ὀφείλουμε!

Οἱ Καππαδόκες Πατέρες σκέφτηκαν ἁπλά, ἑλληνικὰ (τὸ ἁπλοῦν καὶ σοφόν). Στὴν φράση «una substantia, tres personae» (μία ὑπόσταση, τρία πρόσωπα), εἶπαν, τὸ πρόβλημα τὸ ἔχουμε μὲ τὴν λέξη personae (πρόσωπα). Φοβόμαστε τὸν Σαβελλιανισμό, μήπως δηλαδὴ ἐννοηθοῦν ὡς προσωπεῖα τὰ πρόσωπα. 

Σκεφτήκαμε πρὸς στιγμὴν νὰ ἀντικασταστήσουμε τὸν ὅρο πρόσωπον μὲ τὸν ὅρο ὑπόστασις, ὁ ὁποῖος ἔχει ὀντολογικὸ περιεχόμενο καὶ συνεπῶς μπορεῖ νὰ προσδώσει ὀντότητα στὰ θεῖα πρόσωπα, μία βεβαιότητα, μία βάση ὀντολογική, νὰ μὴ κινδυνεύουν νὰ ἐννοηθοῦν ὡς προσωπεῖα.

Προσκρούσαμε ὅμως στὴν ταύτιση τῶν ὅρων οὐσία καὶ ὑπόστασις. Φτάσαμε σὲ ἀνυπέρβλητο ἀδιέξοδο, διότι ἀκριβῶς οἱ δύο αὐτοὶ ὅροι ταυτίζονται.

Τί μποροῦμε νὰ κάνουμε; Ἁπλά, νὰ τοὺς χωρίσουμε.

Θὰ κάνουμε μία σύμβαση, μία καινούργια συμφωνία. Στὸ ἑξῆς ὁ ὅρος ὑπόστασις δὲν θὰ ταυτίζεται μὲ τὸν ὅρο οὐσία, ἀλλὰ μὲ τὸν ὅρο πρόσωπον. Εἴτε λέμε πρόσωπον, εἴτε λέμε ὑπόστασις, θὰ ἐννοοῦμε ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πρᾶγμα.

Ἔτσι, τὸ πρόσωπον θὰ ἀποκτήσει ὀντολογικὸ περιεχόμενο, τὸ ἴδιο ἀκριβῶς μὲ αὐτὸ ποὺ μέχρι σήμερα εἶχε καὶ θὰ ἐξακολουθεῖ βεβαίως νὰ ἔχει ὁ ὅρος ὑπόστασις. 

Τέρμα ὁ Σαβελλιανισμός. Μὲ τὸν ὅρο πρόσωπον δὲν θὰ ἐννοήσουμε ποτὲ ξανὰ τὸ προσωπεῖον, ἀλλὰ τὴν ὑπόστασιν. Ὁ Πατήρ, ὁ Υἱὸς καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα δὲν εἶναι προσωπεῖα, εἶναι θεῖα πρόσωπα, ξεχωριστὲς ὑποστάσεις, ἄλλος καὶ ἄλλος καὶ ἄλλος.

Χωρίζουμε λοιπὸν τὸν ὅρο ὑπόστασις ἀπὸ τὸν ὅρο οὐσία καὶ τὸν ἑνώνουμε (ταυτίζουμε) μὲ τὸν ὅρο πρόσωπον.

Τὸν ὅρο οὐσία τὸν ταυτίζουμε μὲ τὸν ὅρο φύσις.

Στὸ ἑξῆς μόνον αὐτοὶ οἱ δύο ὅροι (οὐσία καὶ φύσις) θὰ ἀπαντοῦν στὸ ἐρώτημα τί εἶναι ὁ Θεὸς (τί ἐστι).

Ἡ ὑπόστασις καὶ τὸ πρόσωπον θὰ ἀπαντοῦν στὸ πῶς εἶναι ὁ Θεὸς (ὅπως ἐστί).

Γιατὶ γνωρίζουμε πῶς εἶναι ὁ Θεός, τὸν τρόπο (τρόπους) ποὺ ὑπάρχει. Γνωρίζουμε καὶ πῶς δὲν εἶναι. Δὲν εἶναι ἔννοια νὰ τὴν συλλάβει ὁ νοῦς, δὲν εἶναι ἡ Πλατωνικὴ ἰδέα. Δὲν εἶναι δύναμις καὶ λόγος ὁ ἀπρόσωπος τοῦ Ἡρακλείτου. Δὲν εἶναι τὸ ἀκίνητον κινοῦν τοῦ Σταγειρίτη, οὔτε τὸ Ἕν ποὺ ξεδιπλώνει τὴν φύση του. Μὴ τὸν νοήσεις ὡς γυμνὴ οὐσία, φωνάζει ὁ τῆς Καισαρείας φωστὴρ Βασίλειος ὁ Μέγας. Εἶναι προσώπων κοινωνία, τρισήλιος θεότης, φῶτα τρία. Ὄχι ἀπρόσωπη οὐσία. Ὄχι θεὸς μονώτατος. Ὄχι θεὸς μαγκούφης. 

Εἶναι μονάς, ἀλλ’ ὄχι μοναξιά.

 Ἕνας, ἀλλ’ ὄχι Μόνος!