Ὁ ὅρος «οὐσία» (2ο μέρος)

 

π. Δημήτριος Ν. Θεοδωρόπουλος

Ξεκινήσαμε μὲ τὸ προηγούμενο ἄρθρο μας τὴν προσπάθεια ἐξέτασης τῶν ὅρων ποὺ χρησιμοποίησε ἡ θεολογία, προκειμένου νὰ διατυπώσει τὰ δόγματα τῆς Πίστεώς μας.

Ἀρχίσαμε μὲ τὸν ὅρο οὐσία, τὸν πρεσβύτερο κατὰ τὴν ἡλικία, ποὺ μαζὶ μὲ τὸν ὅρο ὑπόστασις δήλωνε τὸ ὄν, τὴν ὕπαρξη.

Προσεγγίσαμε κάποιες ἀπὸ τὶς σημασιολογικὲς πτυχὲς τοῦ ὅρου αὐτοῦ. Θὰ συνεχίσουμε τώρα μὲ τὶς ὑπόλοιπες (ὄχι πὼς θὰ τὶς ἐξαντλήσουμε ὅλες· εἶναι ἀμέτρητες).

Ἄλλες σημασίες

Κάπου διάβασα ὅτι οὐσία ὀνομάσθηκε καὶ ὁ ἄρτος ποὺ ἀπομένει μετὰ τὴν θεία εὐχαριστία. Τὸ παραθέτω ἁπλῶς. 

Στὰ βυζαντινὰ χρόνια «αἱ οὐσίαι» (πληθυντικὸς) ἦταν βοηθητικὰ πλοῖα. Οὐσίες ὀνομάσθηκαν καὶ τὰ τέσσερα σώματα, χαλκός, κασσίτερος, μόλυβδος καὶ σίδηρος. Οὐσία καὶ κάθε τι ποὺ ἀνθίσταται στὴ φωτιά. Οὐσία καὶ ἕνα εἶδος ἐμπλάστρου.

Στὰ νεώτερα χρόνια ἡ οὐσία ἔγινε συνώνυμος τῆς ὕλης, τοῦ φυσικοῦ σώματος. Ἀναφέρεται στὴν χημικὴ σύσταση κάποιας ὕλης, στὰ συστατικὰ στοιχεῖα κάποιου φαρμάκου, γιὰ παράδειγμα, ἢ κάποιας τροφῆς. Ὀνομάζεται οὐσία κάθε τι τὸ ὑλικό, συνήθως σὲ ρευστὴ μορφὴ (ρευστὴ ὕλη, σὲ ἀντίθεση πρὸς τὴν συμπαγῆ). Γίνεται λόγος γιὰ χημικὴ οὐσία, χρωστικὴ οὐσία, θρεπτική, λιπαρά, ἐκρηκτική, βλαβερά, δηλητηριώδη, ἀλλὰ καὶ φαιὰ οὐσία, καθὼς καὶ ἄλλες πολλές. 

Οὐσίες ἀποκαλοῦμε καὶ τὰ ἐξαρτησιογόνα σκευάσματα, τὰ ναρκωτικά.

Ὁ ὅρος χρησιμοποιεῖται καὶ στὸν χῶρο τῆς Δικαιοσύνης: Δικαστήρια οὐσίας (ἐρευνοῦν τὴν οὐσία μιᾶς ὑποθέσεως, σὲ ἀντίθεση μὲ τὰ ἀναιρετικὰ ποὺ ἐλέγχουν τὴν νομικὴ ὀρθότητα τῶν ἀποφάσεων τῶν δικαστηρίων οὐσίας· τὸ ἀνώτερο ἀναιρετικὸ εἶναι ὁ  Ἄρειος Πάγος), δικαστὴς οὐσίας, προσφυγὴ οὐσίας, διαφορὰ οὐσίας.

Μεταφορικὲς σημασίες

Ἴδιον τῶν λέξεων εἶναι νὰ ἀποκτοῦν στὸ πέρασμα τοῦ χρόνου καὶ τὶς λεγόμενες δευτερεύουσες ἢ μεταφορικὲς σημασίες, χωρὶς ὡστόσο νὰ χάνουν τὸν ἀρχικὸ σημασιολογικό τους πυρῆνα. Αὐτὸ συνέβη φυσικὰ καὶ μὲ τὴν λέξη οὐσία, τῆς ὁποίας οἱ σημασιολογικὲς ἀποχρώσεις εἶναι ἀναρίθμητες.

Λέμε, γιὰ παράδειγμα: «χωρὶς ἁλάτι καὶ λάδι τὸ φαγητό δὲν ἔχει οὐσία»· μὲ τὴν λέξη ἐδῶ ἐννοοῦμε τὴν νοστιμιά.

Χρησιμοποιοῦμε μεταφορικὰ τὴν οὐσία γιὰ νὰ δηλώσουμε τὸ περιεχόμενο ἑνὸς θέματος, τὸ κυριώτερο σημεῖο του, τὸ πιὸ ἐπίμαχο, τὸν πυρῆνα, τὸ βαθύτερο νόημά του· ἢ ἀκόμη τὸ ἐπίκεντρο μιᾶς συζήτησης, τὴν καρδιά, ὅπως λέμε, τὸ ψαχνό, τὸ ζουμί, τὸ ρεζουμέ. Ἐκφράσεις ὅπως «ἐπέρχονται ἀλλαγὲς ἐπὶ τῆς οὐσίας», «μία εἶναι ἡ οὐσία», «μίλα ἐπὶ τῆς οὐσίας», «μπὲς στὴν οὐσία τοῦ θέματος», «ἔχεις ἀντιληφθεῖ τὴν οὐσία τῆς συζήτησης;» καὶ ἄλλες παρόμοιες χρησιμοποιοῦν τὴν λέξη μὲ τὴν παραπάνω μεταφορικὴ σημασία της.

Ἡ σοβαρότητά ἐπίσης ἑνὸς στοιχείου ἢ ἑνὸς ζητήματος, ἡ σπουδαιότητα του, τὸ πόσο σημαντικὸ εἶναι, ἐκφράζεται πολλὲς φορὲς μὲ τὴν λέξη οὐσία ἢ κάποια παράγωγά της. Σὲ ἐκφράσεις ὅπως «οὐσιαστικὸ ζήτημα», «λόγια οὐσίας», «λόγια ἄνευ οὐσίας», «ἀνούσιες συζητήσεις», «προσκόμισε οὐσιαστικὰ στοιχεῖα γιὰ τὴν ὑπόθεση» καὶ ἄλλες παρεμφερεῖς ὁ ὅρος χρησιμοποιεῖται μὲ αὐτὴν τὴν μεταφορικὴ σημασία. 

Οἱ φράσεις «κατ’ οὐσίαν», «στὴν οὐσία», «οὐσιαστικὰ» σημαίνουν: «στ’ ἀλήθεια», «στὴν πραγματικότητα», «κατὰ βάθος»· δηλώνουν δηλαδὴ τὸ ἀληθινὸ περιεχόμενο μιᾶς κατάστασης. Λέμε, γιὰ παράδειγμα: «κατ’ οὐσίαν δὲν τὸ ἤθελε», «κατ’ οὐσίαν ἔτσι ἔχουν τὰ πράγματα», «στὴν οὐσία σοῦ ἔδωσα ὅλη μου τὴν περιουσία», «οὐσιαστικὰ μὲ πούλησες» κ.ἄ.

Τὸ ἴδιο καὶ ἡ φράση «ἐπὶ τῆς οὐσίας»· σημαίνει «πραγματικά», «ὄχι τυπικά»: «Τηρεῖ τοὺς τύπους καὶ παραβλέπει τὴν οὐσία». 

Γιὰ νὰ ἐκφράσουμε ἐπίσης τὸ ἀληθινὸ νόημα, τὴν ἀξία ἑνὸς ἀγαθοῦ, χρησιμοποιοῦμε μεταφορικὰ τὴν λέξη. Π.χ. «χάθηκε ἡ οὐσία τῆς ζωῆς», «δῶσε οὐσία στὶς σχέσεις σου». 

Ἀκόμη ὑποδηλώνουμε τὶς προθέσεις ἢ τὶς ἐπιδιώξεις κάποιου: «Στὴν οὐσία νὰ μᾶς βοηθήσει ἤθελε». «Γιατρὸς ἤθελε στὴν οὐσία νὰ γίνει».

Πολλὲς ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἐκφράσεις χρησιμοποιοῦνται μὲ περισσότερες ἀπὸ μία σημασίες. Π.χ. τὸ «κατ’ οὐσίαν» μπορεῖ νὰ σημαίνει καὶ τὴν ἀλήθεια τοῦ πράγματος καὶ τὸ βαθύτερο νόημά του καὶ τὴν βαρύτητά του (ἀξία). 

Συγγενικὲς λέξεις

Ἀπὸ τὴν λέξη οὐσία ἔχουν παραχθεῖ ἀμέτρητες ἄλλες, καὶ συνεχῶς παράγονται. Ἡ ὑπέροχη γλῶσσα μας ἔχει θαυμαστὴ παραγωγικὴ καὶ συνθετικὴ δύναμη. Ἀποτελεῖ ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια χαρακτηριστικά της αὐτό· γνώρισμα ἐνώπιον τοῦ ὁποίου στέκονται μὲ ἀπέραντο θαυμασμὸ οἱ μελετητὲς της, ἐντόπιοι καὶ ξένοι. Ἰδοὺ μερικὰ ἀπὸ τὰ παράγωγα τῆς οὐσίας: Οὐσιάζω, οὐσιακός, οὐσιάρχης, οὐσιαρχία, οὐσιαστικός, οὐσίδιον (ὑποκοριστικόν), οὐσιομετρία, οὐσιοπάτωρ, οὐσιοποιός, οὐσιότης, οὐσιῶ, οὐσιώδης, οὐσιωδῶς, οὐσιωνυμία, οὐσιονυμῶ, οὐσίωσις, οὐσιώτερα, οὐσιωτικός, οὐσιωτός.

Σύνθετες λέξεις

Ὁ τύπος οὐσία ἀπαντᾶ ὡς πρῶτο ἢ δεύτερο συνθετικὸ σὲ πάμπολλες λέξεις. Δύο ἀπὸ αὐτές, πολὺ ὄμορφες καὶ ἀγαπητές, εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὰ ἁγιογραφικά μας κείμενα: 

Περιούσιος. Σχετίζεται μὲ τὴν πρώτη σημασία τῆς λέξεως οὐσία, τὴν περιουσία. Περιούσιος λαὸς (ὁ Ἰσραὴλ στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, οἱ Χριστιανοὶ στὴν Καινὴ Διαθήκη) εἶναι ὁ λαὸς ποὺ ἀποτελεῖ περιουσία τοῦ Θεοῦ, εἶναι κτῆμα του. Κατὰ συνεκδοχὴν περιούσιος εἶναι ὁ ἐκλεκτός, ὁ ἀγαπητός, ὁ προσφιλής, ὁ ἰδιαίτερος, ὁ ξεχωριστός, ὁ ἅγιος.

Ἐπιούσιος. Ὄμορφη λέξη ποὺ ἀπαντᾶ γιὰ πρώτη φορὰ στὴν Καινὴ Διαθήκη. Φαίνεται νὰ πλάσθηκε κατὰ τὸ περιούσιος ἀπὸ τοὺς ἱεροὺς εὐαγγελιστές, σύμφωνα μὲ τὸν Ὠριγένη. Ἐπιούσιος ἄρτος (στὸ «Πάτερ ἡμῶν») εἶναι αὐτὸς ποὺ ἁρμόζει στὴν οὐσία μας, στὴν φύση μας, ὁ ἐπιτήδειος γιὰ τὴν ὕπαρξη καὶ τὴν σύσταση τοῦ σώματός μας. Εἶναι ἀκόμη ὁ ἐπαρκὴς γιὰ τὴν ἡμέρα ἄρτος, ὁ ἀναγκαῖος γιὰ τὴν συντήρησή μας. Μὲ ἁπλᾶ λόγια, τὸ καθημερινό μας ψωμί.

 Σύνθετες ἀκόμη λέξεις μὲ τὸ οὐσία εἶναι οἱ ἀνούσιος, αὐτούσιος, ἐπουσιώδης, ἑτερούσιος, ἑτερουσιότης, μετουσία, ὁμοούσιος, ὁμοουσιότης οὐσιαστικοποίηση, οὐσιαστικοποιῶ, οὐσιοεξαρτημένος, οὐσιοεξάρτηση, οὐσιοεξαρτώμενος (νεώτερες λέξεις οἱ τελευταῖες, ποὺ μακάρι ποτὲ νὰ μὴν εἶχαν σχηματισθεῖ), παρουσία, συνουσία, συνούσιος, ὑπερούσιος καὶ ἄλλες ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός.

Ὁ σημασιολογικὸς πλοῦτος τῆς λέξεως οὐσία ὀφείλεται ἀσφαλῶς στὴν προέλευσή της ἀπὸ τὸ ρῆμα εἰμί, ὅπως ἔχουμε ἐξηγήσει (εἰμὶ > οὖσα > οὐσία). Τὸ εἰμὶ εἶναι εὔλογο νὰ ἔχει τόσες σημασίες· δηλώνει τὴν ὕπαρξη, τὸ εἶναι.

***

Μοῦ λέει ἕνα λογισμὸς πὼς ἔγραψα πάρα πολλὰ φιλολογικά, ἐνῶ τὸ ζητούμενο εἶναι ἡ θεολογία, ἡ θεολογικὴ χρήση τοῦ ὅρου.

Ὅπως ἔχουμε ὅμως σημειώσει, θὰ πρέπει νὰ διαπεράσει κανεὶς τὸν φλοιὸ πρῶτα γιὰ νὰ φθάσει στὸν πυρῆνα. Ἴσως νὰ ἀσχολήθηκα πολὺ μὲ τὸν φλοιό. Ἴσως. Προέκρινα νὰ τὰ καταχωρίσω ὅλα (καὶ δὲν εἶναι μόνον αὐτά, εἶναι καὶ ἄλλα πολλά, ἀμέτρητα). Δὲν μοῦ ἔκανε καρδιὰ νὰ τὰ ἀφήσω. Τὸ πλῆθος τους, αὐτὸ καὶ μόνο, φανερώνει τὴν σπουδαιότητα τοῦ ὅρου γιὰ τὸν ὁποῖο κάνουμε λόγο.

Ἐπίσης ἡ γνώση τῶν τόσων πληροφοριῶν ποὺ μᾶς δίνει ἡ χρήση τοῦ ὅρου αὐτοῦ (σημασίες) μᾶς βοηθοῦν στὴν ἀποφυγὴ νοηματικῶν παρεξηγήσεων. Π.χ. δὲν θὰ θεωρήσουμε ὡς αἱρετικοῦ περιεχομένου τὴν ἔκφραση «οὐσιαστικὰ ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνας μικρὸς θεός», ὅταν τὸ «οὐσιαστικὰ» ἔχει χρησιμοποιηθεῖ μεταφορικὰ καὶ ὄχι θεολογικά. Στὴν περίπτωση αὐτὴ τὸ νόημα τῆς προτάσεως δὲν ἀφορᾶ στὴν ὁμοουσιότητα Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου, ἀλλὰ στὴν ἀλήθεια ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνας μικρὸς θεός, ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ Τὸ «οὐσιαστικὰ» ἐδῶ σημαίνει «στ’ ἀλήθεια», ὄχι «κατὰ τὴν οὐσίαν».

Τέτοιες ἐκφράσεις βέβαια καλὸν εἶναι νὰ ἀποφεύγονται, ἀκριβῶς γιὰ νὰ μὴν δίνεται ἀφορμὴ παρεξηγήσεων. Ἀπὸ τὴν ἄλλη ὅμως, δὲν γίνεται νὰ εἴμαστε καὶ ὅμηροι σχολαστικῶν ἑρμηνειῶν. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἔλεγε: «Κἄν τις ἐπὶ τῶν πραγμάτων ὁμοφωνῇ, πρὸς τὰς λέξεις οὐ διαφέρομαι»· ἂν κάποιος συμφωνεῖ ὡς πρὸς τὰ πράγματα (ἀντὶ τοῦ νοήματα ἡ λέξη), δὲν μὲ ἐνδιαφέρει τὸ ζήτημα τῶν λέξεων.

Εἴδαμε πόσες σημασίες μπορεῖ νὰ προσλάβει μία λέξη. Ἀπὸ ἐμᾶς ἐξαρτᾶται, ἐμεῖς τὶς δίνουμε. Πολλὲς λέξεις ξεκίνησαν μὲ μία συγκεκριμένη σημασία καὶ στὴν πορεία ἀπέκτησαν ἀκριβῶς τὴν ἀντίθετη. Συνεπῶς, ἐκεῖνο ποὺ προέχει δὲν εἶναι οἱ λέξεις ἀλλὰ τὰ νοήματα. 

Ὁσάκις συμφωνήσαμε ἐπὶ τῶν νοημάτων, βρήκαμε καὶ τὶς λέξεις. Περὶ συμβάσεως πρόκειται.

Στὸ ἑπόμενο ἄρθρο θὰ δοῦμε πῶς χρησιμοποιήθηκε ὁ ὅρος οὐσία στὴν φιλοσοφία, ἡ ὁποία ἐν καιρῷ τῷ προσήκοντι τὸν παρέδωσε δίκην σκυτάλης στὴν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας γιὰ νὰ τὸν μεταπλάσει αὐτὴ καὶ νὰ τοῦ προσδώσει τὸ νέο του νοηματικὸ περιεχόμενο.