Ὁ ὅρος «οὐσία»

 

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Ἀφήσαμε τοὺς Μεγάλους Ἕλληνες Καππαδόκες Πατέρες πάνω ἀπὸ τὸ χειρουργικό τους τραπέζι νὰ ἔχουν μόλις τολμήσει τὴν μεγαλύτερη τομὴ στὴν ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, τὴν διάκριση τῶν ὅρων οὐσία καὶ ὑπόστασις· τοὺς ὁποίους καὶ ταύτισαν στὴν συνέχεια μὲ τοὺς ἀντίστοιχους φύσις καὶ πρόσωπον. Εἶναι τομὴ καὶ μετάπλαση τῆς φιλοσοφικῆς γλώσσας αὐτὴ λαμπρὰ καὶ μεγαλειώδης. Εἶναι σταθμὸς καὶ ὁρόσημο στὴν πορεία τῆς ἀριστοτεχνικῆς σύνθεσης Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ.

Μὲ τὴν τολμηρὴ ἐπέμβασή τους οἱ θεόσοφοι Καππαδόκες ἐμφύτευσαν ἄκρως ἐπιδέξια στὸν ὅρο πρόσωπον τὴν ἔννοια τῆς ὑποστάσεως. Τοῦ προσέδωσαν ὀντολογικό περιεχόμενο, ὥστε στὸ ἑξῆς νὰ μὴν ὑπάρχει κίνδυνος νὰ νοηθεῖ τὸ πρόσωπον ὡς προσωπεῖον. Πρόσωπον καὶ ὑπόστασις δηλώνουν πλέον τὸ ὄν, τὴν ὕπαρξη, τὴν ὀντότητα· ὄχι βέβαια μὲ τὴν ἔννοια τῆς οὐσίας, τοῦ τί εἶναι, ἀλλὰ μὲ τὴν ἔννοια τοῦ πῶς εἶναι, τοῦ τρόπου μὲ τὸν ὁποῖον ὑπάρχει.

Ἔτσι, ὁ Πατήρ, ὁ Υἱὸς καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα δὲν κινδυνεύουν πλέον νὰ νοηθοῦν ὡς ρόλοι καὶ προσωπεῖα, ὅπως ἤθελε ὁ Σαβέλλιος. Νοοῦνται ὡς τρεῖς ξεχωριστὲς ὑποστάσεις, ἄλλος καὶ ἄλλος καὶ ἄλλος (ἐγώ, ἐσύ, αὐτός).

Ἡ τόλμη τῶν Καππαδοκῶν ἔδωσε φτερὰ στὴν θεολογία. Τῆς προσέφερε τὰ ἐργαλεῖα (ὅροι) νὰ διατυπώσει μὲ ἀπόλυτη ἀκρίβεια τὰ θεμελιώδη δόγματα τῆς Πίστεως.

Αὐτοὺς τοὺς ὅρους θὰ ἀρχίσουμε καὶ ἐμεῖς ἀπὸ σήμερα νὰ ἐξετάζουμε. Καὶ θὰ τὸ κάνουμε μὲ μεγάλη προσοχὴ καὶ εὐλάβεια, ἐνδελεχῶς καὶ πολυφροντίστως· ξεκινῶντας ἀπὸ τὸ ἐξωτερικὸ περίβλημα τῶν λέξεων καὶ προχωρῶντας σταδιακὰ στὸν ἐσωτερικό τους κόσμο. 

Διότι, ὅπως ἔλεγε καὶ ὁ Ἀντισθένης (ἱδρυτὴς τῆς Σχολῆς τῶν Κυνικῶν Φιλοσόφων, 5ος π.Χ. αἰ.), «ἀρχὴ σοφίας ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις»· γιὰ νὰ γίνει κανεὶς σοφὸς θὰ πρέπει νὰ ξεκινήσει ἀπὸ τὴν ἐπίσκεψιν τῶν ὀνομάτων, δηλαδὴ τῶν λέξεων. Ἐπίσκεψις ἐδῶ εἶναι ἡ ἐξέτασις, ἡ παρατήρησις, ἡ ἐξιχνίασις, ἡ βαθύτερη μελέτη καὶ ἔρευνα, ὄχι ἡ ἁπλὴ ἐτυμολογία. Ἐπισκέπτομαι  (ἐπὶ + σκέπτομαι) σημαίνει σκέπτομαι πάνω σὲ κάτι. Τὸ σκέπτομαι στὴν ἀρχαία γλῶσσα σήμαινε παρατηρῶ καλά, μὲ προσοχή, μὲ τὸν νοῦ, συλλογίζομαι, ἐξετάζω, ἐρευνῶ, κρίνω, στοχάζομαι. 

Ὅταν ἐπισκέπτεται κανεὶς αὐτὴν τὴν θεία γλῶσσα, τοῦ ἀποκαλύπτει τὸ μεγαλεῖο της, τὸν ἐσωτερικό της πλοῦτο. 

Γι’ αὐτό, ἂς ἀνοίγουμε καὶ κανένα Λεξικὸ κάπου-κάπου! Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς ἔλεγε: «Τὸ πρῶτον βιβλίον παντὸς Ἕλληνος εἶναι τὸ Λεξικὸν τῆς γλώσσης του». 

Δὲν θὰ ἀρκεστοῦμε λοιπὸν σὲ ἁπλὲς λεξικολογικὲς ἀναφορές. Δὲν μᾶς ἀρκεῖ ἡ παρατήρηση τοῦ φλοιοῦ μόνο τῶν λέξεων. Θέλουμε νὰ τὸν διαπεράσουμε γιὰ νὰ φθάσουμε στὸν πυρῆνα τους, ἐκεῖ ὅπου πραγματοποιήθηκε ἡ συνάντησή τους μὲ τὴν θεολογία. Ἀλλὰ γιὰ νὰ γίνει αὐτό, θὰ πρέπει νὰ διαπεράσουμε καὶ ἕνα δεύτερο στρῶμα, ποὺ εἶναι ἡ φιλοσοφία. Διότι πρῶτα συναντήθηκαν καὶ ζυμώθηκαν μὲ τὴν φιλοσοφία οἱ ὅροι αὐτοὶ καὶ κατόπιν ἡ μεταπλαστικὴ δύναμη τῆς θεολογίας τοὺς ἐμπλούτισε μὲ τοὺς χυμοὺς τῆς σωτηριώδους ἀλήθειας. Περιλαμβάνει τρία στάδια λοιπὸν ἡ προσέγγισή μας: σημασιολογικὴ ἐξέλιξη τῶν ὅρων - χρήση τους στὴν φιλοσοφία - θέση τους στὴν θεολογία.

Ὁ ὅρος οὐσία

Θὰ ξεκινήσουμε μὲ τὸν πιὸ ἱστορικὸ ἀπ’ ὅλους αὐτοὺς τοὺς ὅρους, τὴν οὐσία.

Ἡ λέξη οὐσία, ποὺ στὴν ἰωνικὴ διάλεκτο ἦταν οὐσίη καὶ στὴν δωρικὴ ἐσσία (τύπος ποὺ μοιάζει πολὺ μὲ τὸ essentia, τὴν οὐσία στὰ Λατινικά), ἔχει πλούσια καὶ πολύπλευρη σημασιολογικὴ διαδρομή.

Ἡ οὐσία ὡς περιουσία

Ἀρχικὰ ἡ λέξη σήμαινε αὐτὸ ποὺ σήμερα ὀνομάζουμε περιουσία. Ἄλλωστε, ἡ περιουσία περιέχει τὴν οὐσία ὡς δεύτερο συνθετικό της (περὶ + οὐσία) καὶ σημαίνει στὴν κυριολεξία αὐτὰ ποὺ ὑπάρχουν γύρω ἀπὸ κάποιον, τὰ ὑπάρχοντά του. Περιουσία δηλαδὴ εἶναι αὐτὰ ποὺ ἔχει κανεὶς γύρω του, τὸ ἔχει του, ὁ βιός του, ὅ,τι τοῦ ἀνήκει, τὸ δικό του, ἡ ἰδιοκτησία του. 

Στὴν παραβολὴ τοῦ ἀσώτου ὁ μικρότερος γυιὸς (ὁ ἄσωτος) λέει στὸν πατέρα: «πάτερ, δός μοι τὸ ἐπιβάλλον μέρος τῆς οὐσίας»· πατέρα, δός μου τὸ μερίδιο τῆς περιουσίας ποὺ μοῦ ἀναλογεῖ. Καὶ ὁ πατέρας «διῆλεν αὐτοῖς τὸν βίον»· τοὺς μοίρασε τὴν περιουσία. Ὁ ἑπόμενος στίχος μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὁ ἄσωτος «διεσκόρπισε τὴν οὐσίαν αὐτοῦ ζῶν ἀσώτως», σκόρπισε δηλαδὴ τὴν περιουσία του κάνοντας ἄσωτη ζωὴ (Λουκ. ιε΄ 12-13). Ἐδῶ ἡ λέξη οὐσία (περιουσία) καὶ ἡ λέξη βίος (βιὸς) χρησιμοποιοῦνται μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς σημασία.

Ἀξίζει νὰ σημειώσουμε καὶ γιὰ τὴν λέξη «πλούσιος», ὅτι προέρχεται ἀπὸ τὸ «πολυούσιος». Πολυούσιος εἶναι ὁ πολὺ πλούσιος, αὐτὸς ποὺ ἔχει «πολλὴν οὐσίαν», δηλαδὴ μεγάλη περιουσία. 

Τὴν σημασία αὐτὴ (τῆς περιουσίας) ἡ λέξη κράτησε μέχρι τὸν Μεσαίωνα.

Παρήχθη δὲ ἡ οὐσία, ὅπως ἤδη ἔχουμε πεῖ σὲ προηγούμενο ἄρθρο μας, ἀπὸ τὴν μετοχὴ οὖσα τοῦ ρήματος εἰμί, τὸ ὁποῖο σημαίνει εἶμαι, ὑπάρχω. Ὤν, οὖσα, ὂν (μετοχὴ ἐνεστῶτος τοῦ ρήματος εἰμὶ) εἶναι αὐτός, αὐτή, αὐτὸ ποὺ ὑπάρχει, ποὺ εἶναι.

Θέλετε νὰ δεῖτε τὴν ἀκριβῆ διαδικασία αὐτῆς τῆς παραγωγῆς; Στὸ θέμα οντ- (ὤν, ὄντος) προσετέθη τὸ ἐπίθημα -ya. Ἔτσι σχηματίσθηκε τὸ ὄντya, ποὺ στὴν συνέχεια ἔγινε ὄνσα, ἕπειτα οὖσα καὶ μὲ τὴν προσθήκη τοῦ -ια οὐσία.

Ἀπὸ ἐδῶ ἴσως μποροῦμε νὰ καταλάβουμε καὶ τὸ πῶς ἔλαβε ἡ λέξη τὴν σημασία τῆς περιουσίας. Οὐσία εἶναι αὐτὸ ποὺ ὑπάρχει. Τὰ ὑπάρχοντα πάλι (αὐτὰ ποὺ ὑπάρχουν) εἶναι ἡ περιουσία. Εὔλογο λοιπὸν ἡ οὐσία νὰ σημαίνει τὴν περιουσία. 

Ὅλα μὲ θαυμαστὸ τρόπο συνδέονται σ’ αὐτὴν τὴν ὑπέροχη γλῶσσα. Γι’ αὐτὸ καὶ τὰ ἀναφέρουμε. Προσπαθοῦμε νὰ προσεγγίσουμε τὴν οὐσία ἀπὸ κάθε πλευρά. Κάθε πλευρὰ τοῦ ὅρου μᾶς εἶναι χρήσιμη. Στὰ σημαντικὰ τίποτε δὲν εἶναι ἀσήμαντο.

Ἄλλες σημασίες

Ἡ οὐσία ἔχει, ὅπως εἴπαμε, πλούσια σημασιολογικὴ διαδρομή.

Οἱ ἀρχαῖοι τὴν χρησιμοποιοῦσαν παντοῦ, ἀπὸ τὸ ἐννοιολογικῶς βαθὺ μέχρι τὸ ρηχὸ καὶ εὐτελές, ὅπως ἡ «κυνοκεφάλου οὐσία» ἢ «κυνὸς οὐσία», ποὺ εἶναι ἡ κόπρος, οἱ ἀκαθαρσίες τοῦ σκύλου γιὰ τὴν ἀκρίβεια.

Κάποιες φορὲς ἡ λέξη σήμαινε τὴν κατάσταση στὴν ὁποία εἶχε περιέλθει κάποιος, τὶς συνθῆκες τοῦ βίου του. 

Στὰ μαθηματικὰ προσδιόριζε ἀφηρημένες ἔννοιες, ὅπως εἶναι ἡ μονάδα καὶ ἡ στιγμή. «Μονὰς οὐσία ἄθετος, στιγμὴ δὲ οὐσία θετός», ἔλεγε ὁ Ἀριστοτέλης. Ἀπὸ τοὺς Πυθαγορείους εἶχε ἀρχίσει νὰ παίρνει τέτοια σημασία ἡ λέξη. Οὐσία ἦταν τὸ ὄνομα τῆς μονάδος, γιὰ τὸν Πυθαγόρα. Φυσικὰ χρησιμοποιοῦνταν καὶ σὲ ἄλλες παρεμφερεῖς ἐπιστῆμες.

Μέχρι καὶ στὴν μαγεία χρησιμοποιήθηκε (καὶ χρησιμοποιεῖται μέχρι σήμερα) ἡ λέξη γιὰ νὰ δηλώσει τὸ ὑλικὸ ἀντικείμενο μέσῳ τοῦ ὁποίου γίνεται ἡ σύνδεση τοῦ ὑπερφυσικοῦ μέσου μὲ τὸ πρόσωπο γιὰ τὸ ὁποῖο ζητεῖται νὰ ἐνεργήσει τὸ μέσον αὐτὸ (ὁ δαίμονας ἐν τέλει· ἂν δὲν πρόκειται γιὰ ἀπάτη). Γι’ αὐτὸ καὶ ζητοῦν οἱ μάγοι ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ προσφεύγουν στὴν τέχνη τους, κάτι ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀντικείμενα τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸν ὁποῖον πρόκειται νὰ κατευθυνθεῖ ἡ μαγική δύναμη, π.χ. μιὰ τρίχα ἀπὸ τὰ μαλλιά του, ἢ ἕνα προσωπικό του ἀντικείμενο. Θὰ χρησιμεύσει ὡς ὁρατὸ σημεῖο σύνδεσης αὐτό Καὶ τὸ ὀνομάζουν οὐσία. Ἴσως μὲ αὐτὴν τὴν συγκεκριμένη σημασία τῆς λέξεως νὰ συνδέονται καὶ οἱ ἐκφράσεις «καλούπι ἀπὸ τάφο» καὶ «ἀκαθαρσία ἀπό τάφο». Διότι οἱ μάγοι πολὺ τὸ εὐχαριστιοῦνται νὰ ζητοῦν γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτὸν ὕλη ἀπὸ ταφικὰ μνημεῖα, ὅπως χῶμα, γιὰ παράδειγμα, ἢ κάτι ἄλλο. Πολλῷ δὲ μᾶλλον ἀρέσκονται στὶς ἀκαθαρσίες!

***

Εἶναι ἀμέτρητες οἱ σημασίες ποὺ ἔχει προσλάβει ἡ ὁ ὅρος οὐσία στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων, καθὼς καὶ οἱ λέξεις ἢ οἱ ἐκφράσεις ποὺ ἔχουν σχηματισθεῖ στὴν βάση τοῦ ὅρου αὐτοῦ.

Εἴδαμε κάποιες. Ὑπάρχουν πολλὲς ἀκόμη. Θὰ ἔχουμε τὴν εὐκαιρία νὰ τὶς δοῦμε στὸ ἑπόμενο ἄρθρο μας.