Ἡ σχιζοφρενικὴ διάσπαση «ἐπὶ μέρους» καὶ «καθολικοῦ»

 

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Ὁλοκληρώσαμε στὸ προηγούμενο ἄρθρο μας τὴν ἀναφορά μας στὶς σημασιολογικὲς ἀποχρώσεις τοῦ ὅρου οὐσία. Εἴδαμε τὶς σημασίες μὲ τὶς ὁποῖες χρησιμοποιήθηκε ὁ ὅρος αὐτὸς κατὰ τὴν μακραίωνη ἱστορία του (κυριολεκτικὲς καὶ μεταφορικές), τὰ παράγωγά του, καθὼς καὶ τὶς σύνθετες λέξεις ποὺ προῆλθαν ἀπὸ αὐτόν. Τὸ «ὁλοκληρώσαμε» βέβαια σὲ καμμία περίπτωση δὲν σημαίνει «ἐξαντλήσαμε». Ὁ σημασιολογικὸς πλοῦτος καὶ ἡ ἀξία τοῦ ὅρου οὐσία δὲν ἐξαντλεῖται μὲ ἀκροθιγῆ προσέγγιση. Καὶ ὅλα αὐτὰ ποὺ εἴπαμε, συνιστοῦν ἀκριβῶς μία ἐξωτερικὴ καὶ μόνο ἐξέταση τοῦ φλοιοῦ του.

Τώρα θὰ προχωρήσουμε στὸν ἐσωτερικό του κόσμο, στὸ δεύτερο στρῶμα, στὸν «μανδύα» του, ἂν θέλετε νὰ δανεισθοῦμε καὶ ἕναν ὅρο ἀπὸ τὴν γεωλογία.

Στὴν σφαῖρα αὐτὴ θὰ ἐξετάσουμε τὴν χρήση τοῦ ὅρου στὴν φιλοσοφία· πῶς χρησιμοποιήθηκε ἐκεῖ, ποιές σημασίες προσέλαβε στὸν συγκεκριμένο χῶρο.

Θὰ πρέπει νὰ ἐξετάσουμε καλὰ τὴν σφαῖρα αὐτὴ γιὰ νὰ μπορέσουμε στὴν συνέχεια νὰ εἰσέλθουμε στὸν πυρῆνα τοῦ θέματός μας, ποὺ σχετίζεται μὲ τὴν θεολογία.

Τὰ δόγματα δὲν εἶναι προϊόντα στοχασμοῦ τῶν ἁγίων Πατέρων, ὅμως ἡ διατύπωσή τους εἶναι. Καὶ στηρίχθηκε πάνω στὴν φιλοσοφία - στοὺς ὅρους τῆς φιλοσοφίας. 

Ὅποιος δὲν γνωρίζει τὰ τῆς φιλοσοφίας, δὲν μπορεῖ νὰ εἰσέλθει εἰς τὰ τῆς θεολογίας.

Hans Eideneier
«Χωρὶς ἀρχαῖα Ἑλληνικὰ δὲν θὰ ὑπῆρχε ὁ Γκαῖτε»

Ἀλλὰ καὶ κάτι ἀκόμη. Ὅποιος δὲν γνωρίζει τὴν Ἑλληνικὴ γλῶσσα, σὲ κανένα ἀπὸ τὰ δύο δὲν μπορεῖ νὰ εἰσέλθει. Δὲν τὸ λέω ἐγὼ. Τὸ λέει ὁ Florovsky, τὸ λέει ὁ ἅγιος Σωφρόνιος τοῦ Essex, τὸ λένε ὅλοι οἱ διανοούμενοι τῆς Δύσεως, ποὺ μάθαιναν καὶ μαθαίνουν τὰ ἀρχαῖα Ἑλληνικὰ γιὰ νὰ μποροῦν νὰ διαβάζουν στὸ πρωτότυπο τὰ κείμενα τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων.

Γι’ αὐτὸ ἐπιμένω τόσο (καὶ πάντα θὰ ἐπιμένω) στὴν γλῶσσα, στὴν φιλοσοφία, στὴν θεολογία. 

Θὰ προσπαθήσουμε λοιπὸν ἐπ’ ὀλίγον νὰ ψηλαφίσουμε τὸν χῶρο τῆς φιλοσοφίας. Θὰ θυμηθοῦμε σὲ ἁδρὲς γραμμὲς ἐκεῖνα ποὺ μάθαμε στὸ σχολεῖο γιὰ τοὺς ἀρχαίους φιλοσόφους.

Εἶναι ἀνάγκη νὰ τὸ κάνουμε αὐτό, διότι μόνον ἔτσι θὰ μπορέσουμε νὰ καταλάβουμε ποιά ἦταν ἡ θέση τοῦ ὅρου οὐσία στὴν φιλοσοφία καὶ πῶς τὸν χρησιμοποίησαν στὴν συνέχεια οἱ θεόσοφοι Πατέρες.

Θὰ δοῦμε ὅτι οἱ φιλόσοφοι σὲ πολλὰ διαφέρουν μεταξύ τους, ἔχουν ὅμως κάτι κοινό. Ὅλοι ἀναζητοῦν τὴν μία, τὴν πρωταρχικὴ καὶ ἀμετάβλητη οὐσία τοῦ κόσμου, τὴν ἀρχή του, τὸ αἴτιο τῆς δημιουργίας του. Ποιά εἶναι αὐτὴ ἡ ἀρχή, ἡ πρώτη αἰτία στὴν ὁποία μποροῦν νὰ ἀναχθοῦν τὰ πάντα;

Τὸ ψάχνουν ἐπιστημονικά, τὸ ἀναζητοῦν ὅμως κυρίως φιλοσοφικά. Τὰ ἐπιστημονικὰ πορίσματα τὰ ἀνάγουν στὸ ἐπίπεδο τῆς φιλοσοφικῆς σκέψεως. Οἱ ἴδιοι εἶναι ἐπιστήμονες, πανεπιστήμονες τὶς πιὸ πολλὲς φορές. Ἀσχολοῦνται μὲ τὰ πάντα σχεδόν, μαθηματικά, γεωμετρία, φυσική, μηχανική, ἀρχιτεκτονική, βιολογία, ἰατρική, γεωλογία, ἀστρονομία, μουσικὴ καὶ ὅ,τι ἄλλο. Παρατηροῦν τὴν φύση· δὲν εἶναι τυχαῖο ποὺ τοὺς πρώτους φιλοσόφους τοὺς ὀνόμασαν «φυσικοὺς» («φυσιολόγους» ὀνομάζει ὁ Ἀριστοτέλης τοὺς Ἴωνες). 

Παρατηροῦν τὸ ἐπὶ μέρους, ὅμως δὲν περιορίζονται σ' αὐτό, ποτὲ δὲν τὸ ἀπομονώνουν ἀπὸ τὴν συνολικὴ πραγματικότητα. Μέσα ἀπ’ ὅλα καὶ πάνω ἀπ’ ὅλα ἀναζητοῦν τὸ καθολικό, ἐκεῖνο ποὺ διέπει τὸ ὅλον. Ἀσχολοῦνται μὲ τὸ ἐπὶ μέρους γιὰ νὰ γνωρίσουν τὴν καθόλου ἀλήθεια. 

Ποτὲ τὸ ἑλληνικὸ πνεῦμα δὲν διεχώρισε τὸ ἐπὶ μέρους ἀπὸ τὸ καθολικό. Τὴν σχιζοφρενικὴ αὐτὴ διάσπαση ἔκαναν οἱ τελευταῖοι αἰῶνες. Οἱ ἀρχαῖοι τὸ ἐπὶ μέρους τὸ ἐνέτασσαν στὸ καθολικό, σὲ μία πρώτη καὶ αἰτιώδη ἀρχή. Καὶ σ’ αὐτὸ ἀκριβῶς συνίσταται ὁ κοινός τους τόπος, στὴν ἀναζήτηση καθολικώτερων ὁλοὲν ἀρχῶν καὶ ἐν τέλει τῆς μιᾶς ποὺ διέπει τὸν κόσμο.

Ἡ ἐξέταση τοῦ ἐπὶ μέρους εἶναι καλὴ καὶ ἀναγκαία. Ὅσο μάλιστα πληθύνεται ἡ γνώση, τόσο πιὸ ἀναγκαία καθίσταται καὶ ἡ ἐξειδικευμένη μελέτη. Θὰ πρέπει νὰ ἐξετάζουμε ἐπιστημονικὰ τὸ ἐπὶ μέρους - ὅσο πιὸ ἐπὶ μέρους γίνεται. Ὄχι ὅμως ἀποκομμένα ἀπὸ τὴν καθολικὴ πραγματικότητα. 

Ἔχουμε πλοῦτο γνώσεων καὶ ὁ καλὸς Θεὸς διαρκῶς προσθέτει σ' αὐτόν, ἐπαυξάνει τὴν δωρεά του· διότι δῶρο Θεοῦ εἶναι. Ὅμως τὸ πολὺ δὲν ἀρκεῖ· πρέπει νὰ γίνει καὶ εὖ. Καὶ τοῦτο ἐπιτυγχάνεται μόνο μέσῳ τῆς ἀναγωγῆς σὲ θεμελιώδεις καὶ συνεκτικὲς ἀρχές.

Ἀκόμη καὶ σὲ μία συγκεκριμένη ἐπιστήμη ἡ ἐπὶ μέρους γνώση ἀπαιτεῖ τὴν ἀναφορά της σὲ μία καθολικώτερη αὐτῆς. Δὲν γίνεται, ἐπὶ παραδείγματι, κάποιος νὰ σπουδάσει ὀφθαλμιατρική, ἂν πρῶτα δὲν γίνει ἐγκρατὴς τῶν βασικῶν ἀρχῶν τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης. Ἡ ὀφθαλμολογία εἶναι κλάδος τῆς Ἰατρικῆς. Δὲν γίνεται νὰ μάθεις γιὰ τὸ κλαδί, ἂν δὲν γνωρίσεις πρῶτα τὸ δέντρο.

Ἡ κάθε γνώση ἔχει ἀνάγκη ἀναγωγῆς της σὲ μία καθολικώτερη. Καλούμεθα σὲ μία διαρκῆ ἀνάβαση ἀπὸ τὸ ἐπὶ μέρους στὸ καθολικὸ καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὸ καθολικώτερο, μέχρις ὅτου φτάσουμε στὴν κορυφή, στὸ καθολικώτατο, ἐκεῖνο ποὺ δὲν ἐπιδέχεται περαιτέρω ἀναγωγὴ ἢ ἀναφορά, τὸ εἰς ὃ τὰ πάντα ἀνάγονται καὶ ἀναφέρονται. 

Αὐτὸν τὸν ρόλο στὴν ἀρχαιότητα ἔπαιζε ἡ φιλοσοφία. Κάτι ἀνάλογο μποροῦμε νὰ κάνουμε σήμερα μὲ τὴν θεολογία μας. Ἀλλιῶς, ἡ γνώση παραμένει κατακερματισμένη.

Καὶ παρατηρεῖται ἔντονα αὐτὸ στὶς μέρες μας. Ἀρχίζει ἤδη ἀπὸ τὸ σχολεῖο. Στὶς τελευταῖες τάξεις τοῦ Λυκείου, γιὰ νὰ μὴ ποῦμε σὲ ὅλες, οἱ μαθητὲς ἐγκαταλείπουν ὁποιοδήποτε ἄλλο μάθημα (γνώση) καὶ ἀσχολοῦνται μόνο μὲ ἐκεῖνα τῆς δικῆς τους ὁμάδος προσανατολισμοῦ. Τὸ πρᾶγμα ἀποκτᾶ μία ἐντελῶς μηχανιστικὴ διάσταση. Θὰ ἐξειδικευθῶ κάπου, ὁπότε κάθε τι ἄλλο δὲν μὲ ἐνδιαφέρει. 

Τὰ ἀποτελέσματα εἶναι γνωστά. Σπουδάζει κάποιος Πληροφορική, λόγου χάριν, γίνεται ἀστέρι στὸν τομέα του, ὅμως δὲν γνωρίζει τίποτε πέραν τούτου. Μπορεῖ νὰ συγχέει ἀκόμη καὶ τὸ περιεχόμενο τῶν ἑορτῶν τῆς 28ης Ὀκτωβρίου καὶ τῆς 25ης Μαρτίου, τί γιορτάζουμε στὴν κάθε μιά. Τὸ βλέπουμε αὐτό, δὲν εἶναι ὑπόθεση· καὶ εἶναι τραγελαφικό.

Δὲν λέμε ὅτι θὰ γίνουν ὅλοι πανεπιστήμονες. Πρὸς Θεοῦ! Αὐτὸ ἔτσι κι ἀλλιῶς εἶναι ἀδύνατον σήμερα, μὲ τὴν τόση συσσώρευση τῶν γνώσεων. Ἡ ἐξειδίκευση εἶναι ἄκρως ἀναγκαία, ἐπιβεβλημένη καὶ καλοδεχούμενη. Ὅμως αὐτὸ ποὺ γνωρίζει κανεὶς θὰ πρέπει νὰ μπορεῖ καὶ νὰ τὸ ἐντάξει σὲ μία καθολικώτερη γνώση, σὲ κάτι πιὸ πρωταρχικό, σὲ πιὸ καθολικὲς ἀρχές. 

Ἀλλιῶς, ἡ γνώση ἀποπροσανατολίζεται καὶ ἀποπροσανατολίζει.

Ἡ κατακερματισμένη γνώση ἐπικρέμαται σήμερα ὡς δαμόκλειος σπάθη πάνω ἀπὸ τὴν ἀνθρωπότητα. 

Φτάσαμε στὸ σημεῖο νὰ μιλοῦν κάποιοι γιὰ «ἠθικὴ βελτίωση», «ἀναβάθμιση» τοῦ ἀνθρώπου μέσῳ φαρμάκων, μὲ ἐπέμβαση στὰ γονίδια. Αὐτὸ δὲν θὰ τὸ ἔλεγε ποτὲ ἕνας ἐπιστήμονας ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ δεῖ  ἔστω καὶ λίγο πέρα ἀπὸ τὴν μύτη του, τὴν ἐπιστημονική. Ἐκεῖνος ποὺ τὸ λέει, ἔχει ἀπολυτοποιήσει τὶς ἐπιστημονικές του γνώσεις, ἀδυνατεῖ νὰ τὶς ἐντάξει σὲ κάτι καθολικώτερο, δὲν ἔχει ἀρχὲς στὶς ὁποῖες μπορεῖ νὰ βασιστεῖ καὶ ὅρους στοὺς ὁποίους μπορεῖ νὰ ἀναχθεῖ, καὶ ἔτσι χάνεται. Ἂν γνώριζε λίγη θεολογία, ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐν προκειμένῳ δὲν εἶναι μόνο φύση (γονίδια κ.λπ.) ἀλλὰ καὶ πρόσωπο (εἰκόνα Θεοῦ - ἐλευθερία), δὲν θὰ εἶχε τέτοιες ἰδέες, δὲν θὰ ἔκανε τέτοιες σκέψεις, δὲν θὰ εἶχε ὁραματισμοὺς τέτοιου εἴδους.

Στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα δὲν ὑπῆρχε αὐτὴ ἡ σχιζοφρενικὴ διάσπαση ἐπὶ μέρους καὶ καθολικοῦ. Ὁ μαθηματικὸς ἦταν φιλόσοφος, ὅπως, γιὰ παράδειγμα, ὁ μέγας Πυθαγόρας· ὁ φυσικὸς ἢ ὁ μηχανικὸς τὸ ἴδιο, ὅπως ὁ Ἀρχιμήδης· ὁ ἰατρὸς ἐπίσης, ὅπως ὁ Ἀλκμαίων καὶ ὁ Ἱπποκράτης· ὁ τραγικὸς ποιητὴς μέσα ἀπὸ τὰ ἔργα του φιλοσοφοῦσε· ὁ κωμικὸς ὁμοίως, ὅπως ὁ ἀσυναγώνιστος Ἀριστοφάνης· ὁ πολιτικός, ὁ ρήτωρ, ὁ στρατιωτικός, ὁ ἁπλὸς πολίτης φιλοσοφοῦσε μέσα ἀπὸ τὸ κάθε τι· ὅλων ὁ λόγος ἦταν φιλοσοφίας ἅλατι ἡρτυμένος.

Τὴν ἐπὶ μέρους γνώση οἱ ἀρχαῖοι (καὶ ὄχι μόνον οἱ ἀρχαῖοι) δὲν τὴν κατακτοῦσαν γιὰ νὰ τὴν αὐτονομήσουν, ἀλλὰ γιὰ νὰ τὴν ἐντάξουν σὲ καθολικώτερες ἀρχές, ὥστε νὰ λάβουν ἀπαντήσεις σὲ καθολικώτερες ἀλήθειες. Προέτασσαν πάντα τὴν ἀλήθεια.

Γι’ αὐτὸ δὲν εἶχαν καὶ τὸ χρησιμοθηρικὸ πνεῦμα τῆς ἐποχῆς μας (ποὺ μεταφέρεται καὶ μέσα στὴν Ἐκκλησία, ξέρετε· θὰ δοῦμε πῶς).

Ἔλεγε θαυμάσια ὁ Ἀριστοτέλης: «ὥστ' εἴπερ διὰ τὸ φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν, φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν» (Μετὰ τὰ φυσικά, 982b).

Θὰ δοῦμε στὸ ἑπόμενο τί σημαίνει αὐτό.