Ἀνωφελὴς ἡ ἄτακτη καὶ χαώδης συσσώρευση γνώσεων

 

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Ξέρω ὅτι τὸ θέμα μας εἶναι ὁ ὅρος οὐσία, ὅτι αὐτὸν προσπαθοῦμε νὰ προσεγγίσουμε, ἔχω ἐπίγνωση. Ἄνοιξα ὅμως παρένθεση, καὶ παρένθεση μέσα στὴν παρένθεση, διότι θέλω νὰ εἶναι αὐτὴ ἡ προσέγγιση ἐμπεριστατωμένη καὶ ὄχι πρόχειρη, ἀνερμάτιστη, ἐπιφανειακὴ καὶ βεβιασμένη.

Δὲν μιλᾶμε γιὰ κανέναν τυχαῖο ὅρο. Θυμηθεῖτε, προέρχεται ἀπὸ τὸ εἰμὶ (οὖσα > οὐσία). Ἔχει σχέση μὲ τὸ εἶναι δηλαδή, τὴν ὕπαρξη, ἀπαντᾶ στὸ τί εἶναι ἕνα πρᾶγμα, ἕνα ὄν. Ἡ οὐσία ἀποτελεῖ θεμέλιο τῆς φιλοσοφικῆς σκέψεως. Εἶναι ὁ κοινὸς τόπος τῶν φιλοσόφων· ἐκεῖ ὅλοι συναντῶνται, μιᾶς καὶ ὅλοι τὴν οὐσία τοῦ κόσμου ἀναζητοῦν, καὶ τοῦ κάθε ὄντως φυσικά.

Ἀξίζει λοιπὸν νὰ δοῦμε μέσα ἀπὸ τὰ δικά τους μάτια τὴν διαδρομὴ τοῦ ὅρου αὐτοῦ. Ἀξίζει συγχρόνως νὰ τοὺς θυμηθοῦμε, νὰ θαυμάσουμε καὶ πάλι τὸν ζῆλο αὐτῶν τῶν μεγάλων πνευμάτων, τὴν δίψα τους γιὰ τὴν ἀλήθεια. Αὐτὴ ἡ δίψα προετοίμασε τοὺς Ἕλληνες νὰ δεχθοῦν πρῶτοι τὸν ἐνανθρωπήσαντα Λόγο τοῦ Θεοῦ. Αὐτὴ προετοίμασε τὸν κόσμο νὰ δεχθεῖ τὸν Θεάνθρωπο Ἰησοῦ καὶ τὸν λόγο του. Διότι ὁ Χριστιανισμὸς κηρύχθηκε σὲ ὅλη τὴν οἰκουμένη μὲ ὄχημα τὴν γλῶσσα τὴν Ἑλληνικὴ καὶ τὴν φιλοσοφία αὐτή. Οἱ ὅροι τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων ἔγιναν ἐργαλεῖα μὲ τὰ ὁποῖα σφυρηλατήθηκαν οἱ ἀγωγοὶ μετάδοσης τοῦ εὐαγγελικοῦ μηνύματος.

Καὶ σᾶς ἔλεγα τὴν προηγούμενη φορὰ ὅτι οἱ ἀρχαῖοι ἀναζητοῦσαν τὴν ἀλήθεια καὶ στὰ ἐπὶ μέρους ὄντα καὶ στὸ καθολικὸ εἶναι τοῦ κόσμου. Δὲν ἔκαναν τὴν σχιζοφρενικὴ διάσπαση ἐπὶ μέρους καὶ καθολικοῦ, ὅπως ἔκαναν οἱ τελευταῖοι αἰῶνες, δὲν κατακερμάτιζαν τὴν γνώση. Ἡ κατακερματισμένη γνώση εἶναι ἐπικίνδυνη, ὅπως καὶ ὁ ἄκρατος χρησιμοθηρικὸς χαρακτήρας της.

Εἴχαμε τελειώσει μὲ τὰ θαυμάσια λόγια τοῦ Ἀριστοτέλη: «ὥστ' εἴπερ διὰ τὸ φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν, φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν» (Μετὰ τὰ φυσικά, 982b): «Ὥστε, ἐὰν οἱ ἄνθρωποι φιλοσόφησαν γιὰ νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὴν ἄγνοια, εἶναι φανερὸ ὅτι ἐπεδίωκαν τὴν γνώση ("ἐπίστασθαι") πρὸς χάριν τοῦ "εἰδέναι" (βαθύτερη, καθολικώτερη γνώση) καὶ ὄχι πρὸς χάριν κάποιας χρησιμότητός της». Ἐπεδίωκαν δηλαδὴ διὰ τῆς φιλοσοφίας τὴν γνώση γιὰ τὴν γνώση καὶ μόνο, γιὰ τὴν χαρὰ τῆς γνώσεως. Ἡ φιλοσοφία ἀποσκοποῦσε στὴν καθαρὴ γνώση, ὄχι στὴν χρησιμότητα, δὲν ὑπηρετοῦσε συγκεκριμένο πρακτικὸ σκοπό, δὲν κάλυπτε συγκεκριμένη χρηστικὴ ἀνἀγκη τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Ἦταν, θὰ λέγαμε, αὐτοσκοπός, αὐτοαναφορά. 

Οἱ ἀρχαῖοι εἶχαν τρία ρήματα γιὰ τὴν γνώση, τὸ γιγνώσκω, τὸ ἐπίσταμαι καὶ τὸ οἶδα. Τὸ  ἐπίστασθαι, ποὺ εἴδαμε παραπάνω, εἶναι ἀπαρέμφατο τοῦ ἐπίσταμαι. Καὶ τὸ εἰδέναι ἀπαρέμφατο τοῦ οἶδα. Τὸ οἶδα ἀναφέρεται συνήθως στὴν βαθύτερη γνώση, τὴν πιὸ ὑπαρξιακὴ μάλιστα, ὄχι τὴν ἐπιστημονική, ὅπως τὸ ἐπίσταμαι, ἀπ’ ὅπου ἄλλωστε καὶ ἡ λέξη ἐπιστήμη. Εἶναι ἕνα πολὺ ὡραῖο θέμα αὐτὸ καὶ θὰ τὸ ἀναπτύξουμε σὲ ἄλλο κεφάλαιο (γιὰ νὰ μὴν ἀνοίξουμε καὶ ἄλλη παρένθεση ἐδῶ).

Οἱ φιλόσοφοι ἤθελαν νὰ μελετοῦν τὰ πάντα γύρω τους, τοὺς ἀνθρώπους, τὰ ζῶα, τὰ φυτά, τὴν γῆ, τὸν οὐρανό, τὸ νερό, τὸν ἀέρα, τὴν φωτιά, τὰ ἄστρα, τὰ φυσικὰ φαινόμενα, καὶ ὄχι μόνο. Πῶς ὅμως νὰ ἐξετάσει κανεὶς τὸ ἀπροσμέτρητο αὐτὸ πλῆθος; Καὶ ἔστω ὅτι τὸ κατορθώνει. Δὲν θὰ ὁδηγηθεῖ σὲ μία γνώση χαοτική; Ὅμως ἐκεῖνοι (οἱ φιλόσοφοι) ἀναζητοῦσαν τὶς βάσεις γιὰ τὴν ἑρμηνεία τοῦ κόσμου, ἡ ἀποσπασματικὴ γνώση δὲν τοὺς ἐνδιέφερε, δὲν τοὺς ὠφελοῦσε σὲ κάτι. Οἱ ἐπὶ μέρους γνώσεις, ἂν δὲν συγκροτηθοῦν σὲ ἕνα ὀργανικὸ καὶ λειτουργικὸ σύνολο, δὲν ἔχουν νόημα, φιλοσοφικὸ τοὐλάχιστον. Δὲν ἀρκεῖ νὰ γνωρίζω γιὰ τὰ πάντα, θὰ πρέπει νὰ γνωρίζω καὶ γιὰ τὸ πᾶν. Τὰ ἐπὶ μέρους ἀποτελοῦν πτυχὲς τοῦ ὅλου. Αὐτὲς οἱ πτυχὲς θὰ πρέπει νὰ συγκροτηθοῦν εἰς ἕν. Καὶ πῶς θὰ γίνει αὐτό; 

Θὰ πρέπει κατ’ ἀρχὰς νὰ ταξινομηθοῦν τὰ ὄντα. Γίνεται; Εἶναι ἀπειράριθμα. Σκεφτεῖτε ὅτι μόνο γιὰ τὰ εἴδη τῶν ζώων λένε πὼς σήμερα εἶναι πάνω ἀπὸ 1,5 ἑκατομμύριο. Ἄλλοι ὁμιλοῦν γιὰ 7 ἑκατομμύρια, ἄλλοι γιὰ 30, κάποιοι κάνουν λόγο ἀκόμη καὶ γιὰ 100 ἑκατομμύρια εἴδη ζώων! Ἀπροσδιόριστος δηλαδὴ ἀριθμός. Σκεφτεῖτε τώρα καὶ τὸν πληθυσμό. Τὸ κάθε εἶδος πόσο πληθυσμὸ ἔχει; Διάβαζα κάπου ὅτι κάποιοι «τρελοὶ» ἐπιστήμονες ἐπεχείρησαν νὰ μετρήσουν τὸν πληθυσμὸ τῶν μυρμηγκιῶν ποὺ ὑπάρχουν στὴν γῆ. Δὲν ξέρω πῶς τὸ ἔκαναν, πάντως τὰ ἔβγαλαν περίπου 20 τετράκις ἑκατομμύρια (γράψε τὸ 20 καὶ πρόσθεσε 15 μηδενικά· 20.000.000.000.000.000)!

Πρόσθεσε τώρα στὸν πληθυσμὸ ὅλων τῶν εἰδῶν τῶν ζώων τὸν πληθυσμὸ ὅλων τῶν εἰδῶν τῶν φυτῶν, ὅλων τῶν εἰδῶν τῶν ὀρυκτῶν, ὅλων τῶν εἰδῶν τῶν λογῆς συστημάτων, πόσα εἶναι; Ἄπειρα (καταχρηστικῶς ὁ ὅρος, καθ’ ὅτι ἄπειρο κανένα ἀπὸ τὰ κτιστὰ δὲν εἶναι).

Αὐτὰ τὰ ἄπειρα λοιπόν, γιὰ νὰ τὰ ἐξετάσεις, θὰ πρέπει πρῶτα νὰ τὰ ταξινομήσεις. Καὶ πάλι δύσκολο. Ὅμως ἡ ταξινόμηση γιὰ τοὺς ἀρχαίους δὲν θεράπευε μόνο τὸν σκοπὸ τῆς μελέτης τῶν ἐπὶ μέρους ὄντων, ὅπως εἴπαμε, κυρίως ἐξυπηρετοῦσε τὴν ἀναγωγή τους στὸ καθολικὸ εἶναι. Ἦταν καὶ ἐπιστήμονες καὶ φιλόσοφοι, μὴ τὸ ξεχνᾶμε.

Ἀριστοτέλης ὁ Σταγειρίτης
(384-322 π.Χ.)

Ἔτσι, πρῶτος ὁ Ἀριστοτέλης, ὁ μεθοδικώτερος νοῦς τοῦ ἀρχαίου κόσμου (τοὐλάχιστον), εἰσηγεῖται μεθόδους ταξινομήσεως τῶν εἰδῶν βάσει κριτηρίων. Πρῶτα ταξινομεῖ τὶς ἔννοιες σὲ δέκα κατηγορίες (θὰ μιλήσουμε σὲ οἰκεῖο κεφάλαιο γιὰ τὶς περίφημες δέκα «Κατηγορίες» τοῦ Ἀριστοτέλους). Ποιά θέτει πρώτη; Τὴν ἔννοια τῆς οὐσίας φυσικά· διότι αὐτὴ εἶναι τὸ ζητούμενο - καὶ ὄχι μόνο στὴν φιλοσοφία. Ἡ οὐσία εἶναι καὶ τὸ ἀντικείμενο τῆς ἐπιστήμης κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη, ἡ οὐσία τοῦ ὄντος.

Θεόφραστος ὁ Ἐρέσσιος
(372-287 π.Χ.)

Ὁ Θεόφραστος ἐπίσης, διάδοχος τοῦ Ἀριστοτέλη στὴν Περιπατητικὴ Σχολὴ (ὁ Ἀριστοτέλης τοῦ ἔδωσε καὶ τὸ ὄνομα Θεόφραστος γιὰ τὴν εὐφυΐα του) καὶ πατέρας τῆς βοτανικῆς, ἐπέκτεινε τὸ ἔργο τοῦ διδασκάλου καὶ ἀνέπτυξε σύστημα ταξινομήσεως τῶν φυτῶν βάσει μορφολογικῶν καὶ ἀνατομικῶν κυρίως χαρακτηριστικῶν τους.

Ἡ έπιστήμη σήμερα γνωρίζει ἀσφαλῶς ἀσυγκρίτως περισσότερα. Οἱ βάσεις ὅμως ποὺ ἐκεῖνοι ἔθεσαν, παραμένουν ἀμετακίνητες. Σ’ αὐτὲς ἐν τέλει στηρίχτηκε ἡ ἐπιστημονικὴ πρόοδος.

Γι' αὐτό, ἂς ἐπιτραπεῖ ἕνας ἀναχρονισμὸς ἐδῶ· νὰ μεταφέρουμε δηλαδὴ αὐτὲς τὶς γνώσεις (τὶς σημερινὲς) στὴν ἐποχὴ ἐκείνη, νὰ τὶς ἀποδώσουμε στοὺς μεγάλους ἐκείνους φιλοσόφους τρόπον τινὰ (τὸ ἀξίζουν ἄλλωστε) καὶ νὰ τὶς προσεγγίσουμε μὲ τὸ δικό τους πνεῦμα. 

Ἂς ξεκινήσουμε λοιπόν· ἀπὸ μηδενικὴ βάση, ἂν θέλετε.

Γύρω μας εἶναι ὅλα ἀταξινόμητα. Εἶναι ἀμέτρητα, ἀπειράριθμα, ὅπως εἴπαμε. Ὅμως παρατηροῦμε ὅτι τὰ διακρίνουν κάποια κοινὰ χαρακτηριστικά. Κάποια μοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους, ἄλλα λιγώτερο. Σίγουρα πάντως μποροῦν νὰ κατηγοριοποιηθοῦν.

Ἂν ἐξετάσουμε, γιὰ παράδειγμα, ἕνα, δύο, τρία, τέσσερα λιοντάρια, μποροῦμε νὰ ὁδηγηθοῦμε σὲ γενικὰ συμπεράσματα, ὅπως ὅτι εἶναι ζῶα αἰλουροειδῆ, μὲ χαρακτηριστικὴ φουντωτὴ οὐρά, μεγάλα, δυνατά, ζοῦν κατὰ ἀγέλες στὴν ἄγρια φύση, εἶναι ἁρπακτικὰ σαρκοφάγα, ἔχουν διάρκεια ζωῆς 10-14 ἔτη, εὔκολα διακρίνεται σ’ αὐτὰ τὸ ἀρσενικὸ ἀπὸ τὸ θηλυκὸ κ.ο.κ.

Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν μποροῦμε νὰ τὰ κατατάξουμε ὅλα σὲ μία ὁμάδα. Ὅλα τὰ λιοντάρια στὸ ἑξῆς θὰ ἀνήκουν στὴν ὁμάδα αὐτή. Ὅλα θὰ εἶναι καταχωρισμένα μὲ τὸ ἴδιο ὄνομα: «Λιοντάρι» (ἐπιστημονικὴ ὀνομασία: Panthera leo - Πάνθηρ). Ὁ πληθυσμὸς τῶν λιονταριῶν θὰ ἀποτελεῖ πλέον ἕνα ξεχωριστὸ εἶδος (Species). Τὸ ἴδιο θὰ κάνουμε καὶ μὲ τὶς τίγρεις, τὰ ἐλάφια, τὰ δελφίνια, τὰ κοράλλια, τὰ χελιδόνια, τὶς πεταλούδες, τὶς παπαρούνες, τὶς πορτοκαλιές, τὸν γραφίτη, τὸν χρυσό, τὰ διαμάντια, τὰ διάφορα ἄστρα κ.ο.κ.   

Βέβαια καὶ πάλι ὁ ἀριθμὸς θὰ παραμένει ἀσύλληπτα μεγάλος. Τὸ πλῆθος τῶν εἰδῶν εἶναι καὶ αὐτὸ ἀπροσμέτρητο. Ὅμως θὰ ἔχουμε δημιουργήσει ἤδη μία πρώτη βαθμίδα ταξινόμησης καὶ κάπως θὰ ἔχει συμμαζευτεῖ τὸ πρᾶγμα. Τώρα δὲν θὰ ἔχουμε νὰ κάνουμε μὲ 20 τετράκις ἑκατομμύρια μυρμήγκια, ἀλλὰ μὲ ἕνα καὶ μόνο εἶδος, ἕνα ὄνομα: «Μυρμήγκι». Ὁ ἀστρονομικὸς ἀριθμὸς θὰ ἔχει ἐλαχιστοποιηθεῖ στὴν τιμὴ τῆς μονάδος. Δὲν εἶναι βέβαια ἀκριβῶς ἔτσι, καθ' ὅσον ὑπάρχουν καὶ ὑποείδη καὶ ὑποομάδες, ὅμως ἤδη πετύχαμε τὸ πρῶτο βῆμα ἀπὸ τὸ ἐπὶ μέρους πρὸς τὸ καθολικό.

Πᾶμε γιὰ τὸ δεύτερο. Τὰ λιοντάρια (ἂς ἔχουμε αὐτὰ γιὰ παράδειγμα) ἔχουν στενὰ συγγενικὰ χαρακτηριστικὰ πρὸς ζῶα τὰ ὁποῖα ἀνήκουν σὲ ἄλλα εἴδη (λεοπάρδαλις, τίγρις, ἰαγουάρος). Ὅλα αὐτά, ἂν τὰ ὁμαδοποιήσουμε, θὰ μᾶς δώσουν ἕνα γένος (Genus). Panthera - Πάνθηρ εἶναι ἡ ἐπιστημονική του ὀνομασία. Ἄλλο γένος, γιὰ παράδειγμα, εἶναι τὸ Ursus (ἄρκτος - ἀρκούδα) ποὺ περιλαμβάνει τὰ εἴδη «καφὲ ἀρκούδα», «μαύρη ἀρκούδα», «πολικὴ ἀρκούδα», «panda», καθὼς καὶ πολλὰ ὑποείδη. Πολλὰ εἴδη λοιπὸν μᾶς δίνουν ἕνα γένος. Τὸ γένος εἶναι περιεκτικώτερον τοῦ εἴδους. Ὅμως καὶ πάλι δὲν ξεφύγαμε ἀπὸ τὴν πολλαπλότητα. Ἂν θέλουμε καθολικώτερες γνώσεις καὶ συμπεράσματα, θὰ πρέπει νὰ δημιουργήσουμε περιεκτικώτερες ὁμάδες.

Προχωρῶντας λοιπόν· Πολλὰ γένη μαζὶ θὰ μᾶς δώσουν μία οἰκογένεια (Familia). Στὸ παράδειγμά μας, ποὺ ἔχει ὡς βάση τὸ λιοντάρι, ἡ οἰκογένεια ὀνομάζεται αἰλουρίδες (Felidae). Ἐδῶ ἀνήκουν καὶ οἱ γάτες, οἱ γατόπαρδοι (τσίτα), τὰ ποῦμα κ.ἄ. Μία ἄλλη οἰκογένεια εἶναι οἱ κυνίδες (σκυλάκια, λύκοι, ἀλεπούδες, τσακάλια) κ.ο.κ.

Ἀνεβαίνουμε τὴν κλίμακα ἔχοντας ὡς παράδειγμα τὰ ζῶα. Νὰ μὴ ξεχνοῦμε ὅμως ὅτι παράλληλα ἀνεβαίνουν τὴν κλίμακά μας καὶ τὰ φυτὰ καὶ τὰ ἄλλα συστήματα, ὑπὸ τοὺς δικούς τους βέβαια ταξινομικοὺς ὅρους. Καὶ ἐκεῖνα διαβαθμίζονται.

Πολλὲς οἰκογένειες τώρα θὰ μοῦ δώσουν μία τάξη (Ordo), τὰ σαρκοφάγα (Carnivora). Μαζὶ μὲ τὰ λιοντάρια ἐδῶ θὰ βροῦμε ξανὰ καὶ τὰ συμπαθητικά μας ἀρκουδάκια (οἰκογένεια ἀρκτίδων), τὰ ρακοὺν (οἰκογένεια προκυνίδων), τὰ κουνάβια, τοὺς ἀσβούς, τὶς νυφίτσες (οἰκογένεια ἰκτιδίδων) καὶ τόσα ἄλλα. Ἔχουμε ἀνέβει στὴν τέταρτη ταξινομικὴ βαθμίδα. 

Συνεχίζοντας· Πολλὲς τάξεις θὰ μᾶς δώσουν μία ὁμοταξία (Classis), τὰ θηλαστικὰ (Mammalia).

Πολλὲς ὁμοταξίες θὰ μᾶς δώσουν μία συνομοταξία (Phylum), τὰ χορδωτὰ (Chordata)· βασικὸ εἰδοποιὸ χαρακτηριστικό τους εἶναι ἡ νωτιαία χορδή, τὸ πρῶτο τμῆμα τοῦ ἐνδοσκελετοῦ στὸ ἔμβρυο. Ἐδῶ ἀνήκει καὶ ἡ ὑποσυνομοταξία τῶν σπονδυλωτῶν (ψάρια, ἀμφίβια, ἑρπετά, πτηνά, θηλαστικά). Ὅσα δὲν ἀνήκουν στὰ σπονδυλωτὰ ὀνομάζονται ἀσπόνδυλα (δὲν διαθέτουν σπονδυλικὴ στήλη). Ἀπὸ τὰ εἴδη τῶν ζώων τὸ 97% εἶναι ἀσπόνδυλα. Τὰ περισσότερα ζοῦν στὸ νερό. Χωρίζονται σὲ ἕξι κύριες ὑποκατηγορίες: σκώληκες (γεωσκώληκες, ταινίες κ.λπ.)· κνιδόζωα (κοράλλια, μέδουσες, τσούχτρες κ.λπ.)· ἐχινόδερμα (ἀστερίες, ἀχινοὶ κ.λπ.)· ἀρθρόποδα (μέλισσες, πεταλούδες, ἀράχνες, σκορπιοί, καβούρια κ.λπ.)· σπόγγοι (ματαπάς, ψαθούρι, τσιμούχα κ.λπ.)· μαλάκια (σαλιγκάρια, μύδια, στρείδια, καλαμάρια, σουπιές, χταπόδια κ.λπ.). 

Ἐλπίζω νὰ μὴ κούρασα. Τὰ ἀνέφερα διότι καὶ ὄμορφη εἶναι αὐτὴ ἡ γνώση, ἀλλὰ καὶ ἐπιβεβαιωτικὴ τοῦ πόσο μεγάλο εἶναι τὸ πλῆθος τῶν κατηγοριῶν στὶς ὁποῖες κατατάσσονται τὰ ζῶα. Καὶ δὲν εἶναι μόνο αὐτὲς ποὺ ἀναφέραμε. Ὑπάρχουν ὑποείδη ζώων, ὑπογένη, ὑποκατηγορίες. Βάσει ἄλλων κριτηρίων, γιὰ παράδειγμα, διακρίνονται σὲ φυτοφάγα, παμφάγα, ὁπληφόρα (ἄλογα, ἀγελάδες, πρόβατα, καμῆλες), τρωκτικὰ (σκίουροι, ποντικοί, κάστορες), κητώδη (φάλαινες, δελφίνια). Κάποια ζῶα ἀνήκουν σὲ περισσότερες ἀπὸ μία κατηγορίες. Τὸ λιοντάρι π.χ. ἀνήκει καὶ στὰ θηλαστικὰ καὶ στὰ σαρκοφάγα καὶ στὰ ζῶα ξηρᾶς καὶ σὲ ἄλλες ὑποκατηγορίες. 

Θὰ σταματήσουμε ἐδῶ καὶ θὰ συνεχίσουμε τὴν ἑπόμενη φορὰ ἀνεβαίνοντας στὸ τελευταῖο σκαλοπάτι τῆς κλίμακος, ἐκεῖ ὅπου δὲν ὑπάρχει πλέον δυνατότης περαιτέρω ὁμαδοποιήσεως.

Στέκει βέβαια στὴν κορυφὴ τῆς πυραμίδος ἡ ἔννοια τῆς οὐσίας γιὰ νὰ μᾶς δώσει ἀπαντήσεις στὸ τί ἐστὶν ἕκαστον τῶν ὄντων, τί ἐστι τὸ πᾶν.