Γιατί ἡ Ἐκκλησία μας μνημονεύει στὸν γάμο τὸν ἅγιο Προκόπιο;

 

Μεγαλομάρτυς Προκόπιος (+303).
Ἱ. Μονὴ Σταυρονικήτα, Ἅγιον Ὄρος

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Ὁ πανένδοξος μεγαλομάρτυς Προκόπιος γεννήθηκε στὰ Ἱεροσόλυμα κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ αὐτοκράτορος Διοκλητιανοῦ (3ος - 4ος αἰ.).

Ὁ πατέρας του ἦταν εὐσεβὴς Χριστιανός, ἡ μητέρα του εἰδωλολάτρις. Τοῦ ἔδωσαν τὸ ὄνομα Νεανίας.

Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ πατέρα του καὶ ὅταν πλέον εἶχε ἀνδρωθεῖ, ἡ μητέρα του Θεοδοσία προσέφερε χρήματα πολλὰ καὶ ἔπεισε τὸν Διοκλητιανὸ νὰ τὸν ἀνακηρύξει δοῦκα τῆς Ἀλεξανδρείας.

Ὁ Διοκλητιανός, ποὺ τότε διέτριβε στὴν Ἀντιόχεια, ἀνέθεσε εὐθὺς στὸν νεαρὸ δοῦκα ἀποστολὴ στὴν Ἀλεξάνδρεια μὲ σκοπὸ τὸν διωγμὸ καὶ τὴν τιμωρία τῶν Χριστιανῶν.

Καθ' ὁδὸν ὅμως, ὡς ἄλλος Παῦλος, εἶδε ὀπτασία καὶ ἄκουσε ἐξ οὐρανοῦ τὴν φωνὴ τοῦ Κυρίου, γεγονὸς ποὺ τὸν ἔκανε νὰ μεταστραφεῖ στὴν ἀληθινὴ πίστη.

Μετὰ ἀπὸ αὐτὰ πέτυχε περιφανῆ νίκη κατὰ τῶν βαρβάρων, κάτι ποὺ ἀνακοίνωσε μὲ μεγάλη χαρὰ στὴν μητέρα του. Ἐκείνη τὸν προέτρεψε νὰ εὐχαριστήσει τοὺς θεοὺς προσφέροντάς τους θυσίες. Ὅταν ἀρνήθηκε, τὸν κατέδωσε στὸν Διοκλητιανὸ (ἀργότερα βλέποντας τὰ θαύματα ποὺ ἔκανε ὁ Κύριος διὰ τοῦ υἱοῦ της, πίστευσε καὶ ἐκείνη καὶ μαρτύρησε· ἑορτάζει μαζί του στὶς 7 Ἰουλίου).

Ὁ ἅγιος Προκόπιος συνελήφθη καὶ ὑπεβλήθη σὲ πολλὰ καὶ φρικτὰ βασανιστήρια. Ἡμιθανῆ στὴν φυλακὴ τὸν ἐπεσκέφθη ὁ Κύριος, τοῦ ἔλυσε τὰ δεσμὰ καὶ τοῦ εἶπε: «στὸ ἑξῆς δὲν θὰ ὀνομάζεσαι Νεανίας, ἀλλὰ Προκόπιος». Τὸ ὄνομα αὐτὸ σήμαινε ὅτι θὰ προέκοπτε στὸν μαρτυρικό του ἀγῶνα, θὰ ὑπέμενε εἰς τέλος καὶ θὰ ἐλάμβανε τὸν ἀμαράντινο στέφανο τῆς δόξης.

Ὁ ἅγιός μας λοιπὸν «ἔσχεν οὐρανόθεν τὴν κλῆσιν», ὡς ὁ Παῦλος πρὸ αὐτοῦ καὶ ὁ Κωνσταντῖνος ὁ Μέγας ἕναν αἰῶνα ἀργότερα.

Ἡ κλῆσις τοῦ ἁγίου Προκοπίου ὅμως δὲν εἶναι μόνο κάλεσμα στὴν πίστη, τὴν ὁμολογία καὶ τὸ μαρτύριο, ἀλλὰ καὶ ὀνοματοδοσία, ὅπως εἴδαμε. 

Μὲ τὸ ὄνομα ποὺ τοῦ ἔδωσε ὁ Κύριος, ὁ μάρτυς ἔγινε φερώνυμος τῆς προκοπῆς. «Οὐκ ἔτι σὺ Νεανίας, ἀλλὰ Προκόπιος ἔσῃ φερωνύμως καλούμενος», τοῦ εἶπε ὁ Κύριος· καὶ «ἴσχυε τοιγαροῦν καὶ ἀνδρίζου, προκόπτων γὰρ προκόψεις». Ὁ Προκόπιος εἶναι ὁ ἀεὶ προκόπτων. Στὴν ἀκολουθία του διαρκῶς γίνεται μνεία αὐτῆς του τῆς χάριτος. Εἶναι ὁ «φερωνύμως προκόπτων», ὁ «ἐν Θεῷ προκόπτων», ὁ «τῇ πίστει προκόπτων».

Ἡ προκοπὴ εἶναι ἡ ἀνώτερη ἴσως ἀπὸ τὶς εὐχὲς ποὺ μπορεῖ νὰ δώσει κανεὶς σὲ κάποιον ποὺ ἀγαπᾶ. Περιλαμβάνει τὰ πάντα. Στὴν Θεία Λειτουργία, ποὺ εἶναι ἡ κεντρικώτερη καὶ σπουδαιότερη ἀκολουθία τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ ἱερεὺς εὔχεται νὰ χαρίζει ὁ Θεὸς στοὺς πιστοὺς «προκοπὴν βίου καὶ πίστεως καὶ συνέσεως πνευματικῆς», προκοπὴ δηλαδὴ σὲ ὅλα, καὶ στὰ πνευματικὰ καὶ στὰ ὑλικά..

Ἂν ταιριάζει ὅμως ἡ εὐχὴ αὐτὴ περισσότερο σὲ κάποιους, αὐτοὶ εἶναι οἱ νέοι ποὺ ξεκινοῦν τὴν ζωή τους, καὶ μάλιστα αὐτοὶ ποὺ ἑνώνουν τὴν ζωή τους μὲ τὸ μυστήριο τοῦ γάμου.

Γι' αὐτό, ἦταν ἑπόμενο νὰ ἀρχίσει σιγὰ-σιγὰ νὰ μνημονεύεται τὸ ὄνομα τοῦ ἁγίου Προκοπίου στὴν ἀκολουθία τοῦ γάμου. Κώδικες μαρτυροῦν ὅτι ἀπὸ τὸν 13ο τοὐλάχιστον αἰῶνα μέχρι σήμερα στὴν ἀπόλυση τῆς ἀκολουθίας μνημονεύεται ὁ ἅγιος. Ἀφοῦ τὸ ὄνομά του παραπέμπει στὴν προκοπή, τί πιὸ εὐάρμοστο πρὸς τὴν ἀκολουθία ἐκείνη μὲ τὴν ὁποία ἡ Ἐκκλησία ἑνώνει τὶς ζωὲς δύο νέων ἀνθρώπων; Ἄλλωστε καὶ στὸν γάμο εὐχόμαστε ἡ Παναγία Τριὰς νὰ παράσχει στοὺς νεονύμφους «προκοπὴν βίου καὶ πίστεως».

Ἂν τώρα ὅλο αὐτὸ φαίνεται ἢ καὶ εἶναι κάπως λαϊκότροπο, ἂν δηλαδὴ προέρχεται ἀπὸ τὴν λαϊκὴ εὐσέβεια, δὲν θὰ πρέπει νᾶς ξενίζει, ὅπως λέει καὶ ὁ καθηγητὴς Ἰω. Φουντούλης. Διότι «ἡ θεία λατρεία δὲν εἶναι ἀμέτοχη τοῦ λαϊκοῦ στοιχείου. Δὲν προορίζεται μόνο γιὰ τοὺς λογίους, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν πολὺ λαὸ τοῦ Θεοῦ» (Ἀπαντήσεις εἰς λειτουργικὰς ἀπορίας 5, σ.σ. 73-76). Εἶναι πολὺ πιθανὸ νὰ συμβαίνει κάτι τέτοιο, διότι ἡ φύση τῆς τελετῆς τοῦ γάμου ἀφήνει περιθώρια ἐπίδρασης τῆς λαϊκῆς εὐσέβειας στὴν ἀκολουθία τοῦ μυστηρίου, μετὰ μάλιστα τὴν ἀπόσπασή του ἀπὸ τὴν Θεία Λειτουργία. 

Πρόκειται δὲ γιὰ ἕνα στοιχεῖο τὸ ὁποῖο δὲν εἶναι καθόλου ξένο πρὸς τὴν ἐκκλησιαστική μας παράδοση. Κάθε ἄλλο. Ὁ λαὸς εἴτε «ἐτυμολογικῶς» εἴτε «παρετυμολογικῶς» προσδίδει στοὺς ἁγίους χαρίσματα ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ ὄνομά τους. Ὁ ἅγιος Ἐλευθέριος, γιὰ παράδειγμα, ἐλευθερώνει τὶς ἐγκύους, ὁ ἅγιος Φανούριος φανερώνει τὰ χαμένα πράγματα, ὁ ἅγιος Στυλιανὸς στυλώνει τὰ παιδιά, ὁ ἅγιος Εὐστράτιος δίνει καλὴ στράτα, ὁ ἅγιος Εὐστάθιος σταθερότητα, ὁ Ἁι-Γιάννης εἶναι γιὰ νὰ «γιάνει» (ὑγιάνει, θεραπεύει) κ.ο.κ.

Τὸ λαογραφικὸ στοιχεῖο ἀρκετὲς φορὲς ἐπηρεάζει καὶ τοὺς λογίους τῆς Ἐκκλησίας μας. Στὴν ὑμνογραφία καὶ σὲ κάποιες εὐχὲς συναντοῦμε πολὺ συχνά, σὺν τοῖς ἄλλοις, πάμπολλες παρηχήσεις καὶ λογοπαίγνια μὲ ὀνόματα ἁγίων. Πολλὲς φορὲς ἐπίσης τὸ ὄνομα ἑνὸς ἁγίου γίνεται κριτήριο ἐπιλογῆς τῆς εὐαγγελικῆς ἢ ἀποστολικῆς περικοπῆς μιᾶς ἑορτῆς. Π.χ. γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς ἁγίας Εὐφημίας ἔχει ἐπιλεγεῖ ἡ ἀποστολικὴ περικοπὴ ποὺ περιλαμβάνει τὴν φράση «διὰ δυσφημίας καὶ εὐφημίας»· γιὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Φωτιστοῦ τῶν Ἀρμενίων ἡ εὐαγγελικὴ περικοπὴ μὲ τὴν φράση «γρηγορεῖτε, ὅτι οὐκ εἴδατε» (πολλὰ παραδείγματα θὰ μπορούσαμε νὰ ἀναφέρουμε).

Στὸν γάμο ἐπίσης μνημονεύονται τὰ ὀνόματα τῶν θεοστέπτων βασιλέων Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης. Προφανὴς ὁ συνειρμός· πρόκειται γιὰ «θεοστέπτους» καὶ στὸν γάμο ἔχουμε στέψη. Στὴν στέψη παραπέμπει καὶ ἡ μνημόνευσις τοῦ ὀνόματος τοῦ ἁγίου Στεφάνου (μνημονεύεται σὲ κάποια μέρη), καθὼς καὶ τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα μαρτύρων.

Στὴν περίπτωση ὅμως τοῦ ἁγίου Προκοπίου θὰ πρέπει νὰ διακρίνουμε κάτι ξεχωριστὸ καὶ ἰδιάζον, πέρα ἀπὸ τὴν λαϊκὴ ἐτυμολογία δηλαδὴ καὶ τὴν συνειρμικὴ σύνδεση. Ὁ ἅγιος Προκόπιος ἔλαβε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κύριο τὸ ὄνομα αὐτό. Τὸ ἔλαβε γιὰ νὰ προκόψει στὸ στάδιο τοῦ μαρτυρίου βέβαια, ὅμως αὐτὸ δὲν εἶναι καθόλου, μὰ καθόλου ξένο πρὸς τὸ στάδιο τοῦ ἐγγάμου βίου.

Δὲν ξέρω ἂν σᾶς ἔχει κινήσει ποτὲ τὴν περιέργεια καὶ ἀναρωτηθήκατε, γιατί μετὰ τὸ «Ἡσαΐα, χόρευε» στὴν ἀκολουθία τοῦ γάμου ψάλλουμε τὸ «Ἅγιοι μάρτυρες οἱ καλῶς ἀθλήσαντες καὶ στεφανωθέντες». Τί δουλειὰ ἔχουν οἱ μάρτυρες μὲ τὸν γάμο; Κι ὅμως ἔχουν, καὶ πολὺ μεγάλη μάλιστα.

Ὁ γάμος εἶναι χαρὰ μεγάλη, πανηγύρι ἀτέρμονο· γι' αὐτὸ καὶ «Ἡσαΐα χόρευε». Εἶναι ὅμως καὶ μαρτυρικὴ πορεία· «Ἅγιοι μάρτυρες». Τὸ κουφέτο εἶναι γλυκὸ ἀπ' ἔξω καὶ πικρὸ ἀπὸ μέσα (τώρα βέβαια τὸ κάνουμε γλυκὸ καὶ ἀπὸ μέσα· δεῖγμα ἴσως κι αὐτὸ τῆς ἄρνησής μας νὰ σηκώσουμε λίγο ἔστω πόνο στὴν ζωή). «Βαριὰ ἡ καλογερικὴ κι ἀσήκωτος ὁ γάμος», λέει ἡ θυμόσοφη λαϊκὴ ρήση. Μέσα στὸν γάμο ὁ πιστὸς καλεῖται νὰ σηκώσει μεγάλα βάρη, νὰ ἀντέξει ἀσήκωτους πειρασμούς. Καλεῖται ἐπίσης μαζὶ μὲ τὸν δικό του σταυρὸ νὰ σηκώσει καὶ τὸν σταυρὸ τοῦ ἄλλου. Στὴν Ἀρμενικὴ Ἐκκλησία διατηροῦν μία θαυμάσια παράδοση. Κατὰ τὴν ὥρα τοῦ γάμου ὁ ἱερεὺς παίρνει τὸν σταυρὸ τοῦ ἑνὸς καὶ τὸν φοράει στὸν ἄλλον. Πολὺ δυνατὸς ὁ συμβολισμός.

Ἐκεῖνος ποὺ ζεῖ χριστιανικὰ τὸν γάμο του, ἀκολουθεῖ ἕνα στάδιο μεγάλων ἀρετῶν, ἕναν στίβο γενναίων ἀθλημάτων. Ναί, ἐν τέλει μαρτυρικὸν ἀγῶνα.

Ἰδαίτερα σήμερα, μὲ τοὺς τόσους πειρασμούς, μὲ τὴν ἀπαξίωση, τὴν ἀμφισβήτηση ἀκόμη τοῦ γάμου (γιὰ κάποιους εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ τόσα στερεότυπα κι αὐτός), πιστέψτε με·

Ἐκεῖνοι ποὺ ἁπλῶς καὶ μόνο κρατοῦν καὶ δὲν διαλύουν τὸν γάμο τους, ἂν δὲν εἶναι ἅγιοι, εἶναι τοὐλάχιστον ἥρωες!