Ἡ γέννηση τῆς φιλοσοφίας

 

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Εἴδαμε τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο οἱ σημερινοὶ ἐπιστήμονες, στηριζόμενοι στοὺς ἀρχαίους σοφοὺς (Ἀριστοτέλη καὶ Θεόφραστο κυρίως), ἔφθασαν νὰ καταρτίσουν πλούσιες ἐπιστημονικὲς κλίμακες ταξινομήσεως τῶν ὄντων. 

Πήραμε γιὰ παράδειγμα τὴν ταξινομικὴ κλίμακα τῶν ζώων. Στὴν κορυφὴ θέσαμε τὴν ἔννοια τῆς οὐσίας. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν θελήσαμε, κάνοντας μία ἀναχρονιστικὴ προβολὴ τῶν σημερινῶν ἐπιστημονικῶν δεδομένων στὴν ἐποχὴ τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων, νὰ τονίσουμε ὅτι ἐκεῖνοι μελετοῦσαν μαζὶ μὲ τὴν οὐσία τοῦ κάθε ὄντος (ἀντικείμενο τῆς ἐπιστήμης αὐτὸ κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη) καὶ τὴν οὐσία τοῦ καθολικοῦ εἶναι, τὴν συμπαντικὴ οὐσία, τὴν οὐσία τῆς οὐσίας, θὰ λέγαμε, ἐκείνη ποὺ ἀποτελεῖ αἰτιώδη ἀρχὴ τοῦ κόσμου.

Θὰ θυμηθοῦμε ἐδῶ ποιοί εἶναι αὐτοὶ οἱ μεγάλοι στοχαστὲς καὶ πῶς ὁ καθένας τους ἑρμηνεύει τὸν κόσμο ὡς πρὸς τὴν αἰτιώδη αὐτὴ ἀρχή του.

Πρὶν ὅμως, νὰ ποῦμε ὅτι δύο εἶναι τὰ λίκνα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς φιλοσοφίας: 

1. Tὰ δυτικὰ παράλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.

2. Ἡ Μεγάλη Ἑλλὰς (Magna Graecia). Ἔτσι ὀνόμαζαν οἱ Ρωμαῖοι τὶς ἑλληνικὲς ἀποικίες τῆς Σικελίας καὶ τῆς Νότιας Ἰταλίας.

Σ’ αὐτὰ τὰ δύο κέντρα γεννήθηκε καὶ ἤκμασε ἡ φιλοσοφία κατὰ τὸν 6ο π.Χ. αἰῶνα. Ἦταν ἡ ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία ἡ ἀνθρώπινη σκέψη ἐγκατέλειπε τὸν χοντροκομμένο μῦθο, βάσει τοῦ ὁποίου ἑρμήνευε μέχρι τότε τὸν κόσμο, καὶ στρεφόταν πρὸς τὴν ἀναζήτηση τῆς ἀρχῆς ποὺ τὸν δημιούργησε, τὸν συγκροτεῖ καὶ τὸν συνέχει. Ποιός εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως καὶ λειτουργίας τοῦ κόσμου ὡς συνόλου καὶ ποιοί ἐπὶ μέρους νόμοι διέπουν τὴν ζωὴ καὶ τὴν κίνησή του; 

Βέβαια καὶ ὁ μῦθος ἔδινε ἀπαντήσεις, καὶ μάλιστα στὸ ἐπίμαχο ἐρώτημα περὶ τῆς πρώτης ἀρχῆς. Διότι καὶ στὸν μυθικὸ κόσμο ὑπῆρχε μία ἀρχή, ἕνας θεὸς στὸν ὁποῖον ὄφειλαν ὅλοι νὰ ὑπακούουν. Οἱ φιλόσοφοι ὅμως ἔρχονται νὰ ἀπαλλάξουν τὴν μυθολογία ἀπὸ τὶς χονδροειδεῖς τοὐλάχιστον εἰδωλολατρικὲς παραστάσεις. 

Ὁ μῦθος ποτὲ δὲν ἐγκαταλείφθηκε στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, καὶ πολὺ σωστά. Οἱ ἀρχαῖοι ἀναγνώριζαν πάντα τὴν λειτουργική του ἀξία στὴν ἑρμηνεία τοῦ κόσμου. Ὁ μῦθος δίνει εἰκόνες ποὺ δὲν περιγράφονται εὔκολα μὲ λόγια («μιὰ εἰκόνα χίλιες λέξεις»). Εἶναι σὰν τὶς παραβολὲς τοῦ Κυρίου. Ὁ Πλάτων ἐναρμόνισε ἀριστουργηματικὰ τὸν λόγο μὲ τὸν μῦθο. 

Ἐν τέλει καὶ ἐδῶ ἔχουμε ἐναρμόνιση τοῦ ἐπὶ μέρους μὲ τὸ καθόλου, διάρθρωση τοῦ συνόλου σὲ μία ἀρχή. Αὐτὴν τὴν ἑνότητα τὴν φύλαγαν πάντα ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ οἱ ἀρχαῖοι. Δὲν ἤθελαν ἐπ’ οὐδενὶ νὰ χάσουν τὴν εἰκόνα γιὰ τὸ στιγμιότυπο, τὸ δάσος γιὰ τὸ δέντρο.

Οἱ πρῶτοι ἐκεῖνοι φιλόσοφοι ὀνομάσθηκαν καὶ «φυσικοὶ» («φυσιολόγους» τοὺς ἀποκαλεῖ ὁ Ἀριστοτέλης), ἡ δὲ φιλοσοφία τους «φυσικὴ φιλοσοφία», διότι ἀναζήτησαν τὴν δημιουργικὴ ἀρχὴ μέσα ἀπὸ τὴν μελέτη τῆς φύσεως. 

Ὀνομάσθηκαν καὶ «προσωκρατικοί». Ὁ Σωκράτης ἀποτελεῖ ὁρόσημο στὴν ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, τὴν χωρίζει στὰ δύο. Τοὺς πρὸ αὐτοῦ φιλοσόφους τοὺς ἀποκαλοῦμε «προσωκρατικοὺς» καὶ τοὺς μετ’ αὐτὸν «μετασωκρατικούς». Δὲν ἀποτελεῖ ὅμως μόνο χρονικὸ ὁρόσημο. Ὁ Σωκράτης μετακίνησε τὸν ἄξονα τοῦ φιλοσοφικοῦ ἐνδιαφέροντος, ἔστρεψε τὴν φιλοσοφικὴ σκέψη πρὸς τὸν ἔσω ἄνθρωπο καὶ τὴν ἠθικὴ περισσότερο, ὄχι τόσο δηλαδὴ πρὸς στὴν μελέτη τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου. Ὑπὸ αὐτὴν τὴν ἔννοια προσωκρατικὸς μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ καὶ ἕνας σύγχρονος τοῦ Σωκράτη.

Ὅπως πολλὲς φορὲς ἔχουμε σημειώσει, οἱ ἀρχαῖοι φιλόσοφοι ἦταν συγχρόνως καὶ ἐπιστήμονες. Ὄχι βέβαια ἐπιστήμονες μὲ τὴν σημερινὴ ἔννοια. Ἡ φιλοσοφία καὶ ἡ ἐπιστήμη δὲν ἀποτελοῦσαν τότε ξεχωριστὰ πεδία γνώσεως, ὅπως συμβαίνει σήμερα. 

Ἡ φιλοσοφία προηγοῦνταν. Τὰ ἐρωτήματα περὶ κόσμου καὶ ἀνθρώπου ἐτίθεντο ὡς φιλοσοφικὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ ἀπαντήσεις ἐδίδοντο ἐπίσης φιλοσοφικά. Ὁ τρόπος τῆς σκέψεως ἦταν φιλοσοφικός, οἱ ἀπαντήσεις καρπὸς φιλοσοφικοῦ στοχασμοῦ καὶ ὄχι αὐτοῦ ποὺ σήμερα ὀνομάζουμε ἐπιστημονικὴ μέθοδο. Ἡ ἐπιστημονικὴ ἔρευνα λειτουργοῦσε καὶ ἀναπτύσσονταν μέσα στὰ ὅρια τῆς φιλοσοφίας. Ἡ φιλοσοφία τελικὰ γέννησε τὴν ἐπιστήμη καὶ ὄχι ἡ ἐπιστήμη τὴν φιλοσοφία. 

Τὸ σίγουρο πάντως καὶ ἀξιοσημείωτο (πάμπολλες φορὲς τὸ ἔχουμε ὑπογραμμίσει) εἶναι ὅτι ἐκεῖνοι οἱ σοφοὶ ἀναζητητὲς δὲν κατακερμάτιζαν τὸν χῶρο τῆς γνώσεως. Τὴν ἐπὶ μέρους γνώση, τὴν ἐπιστημονική, ἂν θέλετε, αὐτὴν ποὺ στρέφεται πρὸς τὴν μελέτη ἐπὶ μέρους περιοχῶν τοῦ ἐπιστητοῦ, δὲν τὴν χώριζαν ἀπὸ τὴν καθολικὴ γνώση, τὴν φιλοσοφική. Ἀπώτερος σκοπός τους ἦταν ἡ ἀναγωγὴ τῶν πάντων (ὅλης τῆς δομῆς καὶ λειτουργίας του σύμπαντος κόσμου) σὲ ἕνα συγκεκριμένο στοιχεῖο, ποὺ ἀποτελεῖ τὴν ἀρχὴ καὶ τὸν ὑπέρτατο νόμο, τὸν ρυθμιστὴ τῶν πάντων. Γιὰ τὸν Θαλῆ αὐτὸ τὸ στοιχεῖο (ἡ ἀρχὴ τῶν πάντων) ἦταν τὸ ὕδωρ. Γιὰ τὸν Ἀναξίμανδρο τὸ ἄπειρον, γιὰ τὸν Ἀναξιμένη ὁ ἀήρ, γιὰ τὸν Ἡράκλειτο τὸ πῦρ κ.ο.κ.

Οἱ φιλόσοφοι ἐκεῖνοι μᾶς πέρασαν ἀπὸ τὸν μυστικισμό, στὴν ἐπιστήμη καὶ σιγὰ-σιγὰ στὴν φιλοσοφία τῆς κλασσικῆς Ἑλλάδος, ποὺ ἀποτελεῖ καὶ τὸ λίκνο αὐτοῦ ποὺ σήμερα ὀνομάζεται «δυτικὸς πολιτισμὸς» καὶ ἔχει ἐπικρατήσει παγκοσμίως.

Ὁ μυστικισμὸς βέβαια δὲν χάθηκε (τῶν Ὀρφικῶν κυρίως). Διατηρήθηκε, περισσότερο στὴν Κ. Ἰταλία, μὲ κύριο ἐκπρόσωπό του τὸν Πυθαγόρα. Ὅμως ἀγκάλιασε πλέον καὶ τὸ ἐπιστημονικὸ στοιχεῖο. Στοὺς Ἴωνες οἱ μυστικιστικὲς τάσεις ὑποχώρησαν πιὸ πολύ. Ἐκεῖνοι προσπάθησαν μὲ ἄλλους τρόπους καὶ ἄλλη ὁρολογία ἀκόμη νὰ ἑρμηνεύσουν τὴν ὕπαρξη, τὴν δομὴ καὶ τὴν λειτουργία τοῦ κόσμου. 

Ὅλοι πάντως ἐκεῖνο ποὺ ἀναζητοῦσαν ἦταν ἡ πρώτη ἀρχή. Οἱ διαφορετικὲς προσεγγίσεις τους ἀποτελοῦν ὄψεις θεώρησης, θὰ λέγαμε, αὐτῆς τῆς πρώτης ἀρχῆς καὶ αἰτίας.

Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα προχωροῦν καὶ σὲ ἐπιστημονικὲς μελέτες. Π.χ. ὁ Ἀναξίμανδρος μελετάει τὰ ζῶα καὶ καταλήγει στὸ συμπέρασμα ὅτι αὐτὰ προῆλθαν ἀπὸ τὴν λάσπη, ἡ ζωὴ δὲ γενικῶς ξεκίνησε ἀπὸ τὰ ὕδατα. Τὸ ἴδιο καὶ ὁ Ἀναξιμένης, μόνο ποὺ δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στὸν ρόλο τοῦ ἀέρα καὶ τῆς ἡλιακῆς ἐνέργειας. 

Τοὺς ὀνομάζουμε ἐκ τῶν ὑστέρων φυσικούς, διότι ἐν συγκρίσει πρὸς ἐκείνους τῆς κλασσικῆς Ἑλλάδος εἶχαν στραμμένο τὸ ἐνδιαφέρον τους σὲ πολὺ μεγάλο βαθμὸ πρὸς τὴν φύση, τὸ ἐξωτερικὸ περιβάλλον τοῦ ἀνθρώπου. Ἤθελαν νὰ μάθουν γιὰ τὴν γῆ (τὸ σχῆμα, τὸ μέγεθος, τὸ βάρος της κ.λπ.), τὸν ἥλιο, τὴν σελήνη, τὰ ἄστρα. Ἀντίθετα στὴν κλασσικὴ Ἑλλάδα, καὶ μετὰ τὸν Σωκράτη, ὅπως ἤδη σημειώσαμε, τὸ ἐνδιαφέρον στρέφεται κυρίως πρὸς τὸν ἔσω ἄνθρωπο καὶ τὴν ἠθική. Αὐτὸ ὅμως δὲν σημαίνει ὅτι οἱ μὲν δὲν ἐνδιαφέρονται γιὰ τὸν ἄνθρωπο, οἱ δὲ μόνο γι’ αὐτόν. Οἱ Ἴωνες δὲν ἦταν μόνο φυσιολόγοι καὶ κοσμολόγοι, ἦταν καὶ ἀνθρωπολόγοι. Καὶ παράλληλα, οἱ κλασσικοὶ δὲν ἦταν μόνο ἀνθρωπολόγοι. Γιὰ παράδειγμα, στὸν Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος ἐπηρεάσθηκε ἀπὸ τὸν Πυθαγόρα, ἔχουν ξεχωριστὴ θέση τὰ μαθηματικὰ καὶ ἡ γεωμετρία. Τὸ ἐπιβεβαιώνει ὁ Τίμαιος, τὸ ἔργο ποὺ ἀπηχεῖ τὶς κοσμογονικὲς ἀντιλήψεις τοῦ μεγάλου Ἀθηναίου καὶ ἀποτελεῖ ἀπόπειρα ἑρμηνείας τοῦ κόσμου μὲ βάση τὴν ἀριθμητικὴ καὶ τὴν γεωμετρία.

Ὁ Ἀριστοτέλης πάλι ἦταν αὐτὸ ποὺ λέμε πανεπιστήμων. Οἱ μεθοδολογίες του ἀποτέλεσαν κρηπῖδες γιὰ τοὺς μετέπειτα ἐπιστήμονες. Εἶναι συστηματικὸς στὶς μελέτες του. Δὲν εἶναι ὑπερβολὴ νὰ ποῦμε ὅτι ὁ σημερινὸς πολιτισμὸς στηρίζεται στὴν ἀριστοτελικὴ σκέψη, ἔτσι ὅπως αὐτὴ ἐπεκράτησε (κατὰ δογματικὸ μάλιστα τρόπο) στὰ χρόνια τῆς Ἀναγέννησης κυρίως καὶ τοῦ Διαφωτισμοῦ ἀργότερα, ἐκτοπίζοντας τὴν «μεταφυσική», ὅπως χαρακτηρίσθηκε, σκέψη τοῦ Πλάτωνος.

Τρόποι καὶ μέθοδοι ποὺ χρησιμοποιεῖ σήμερα ἡ ἐπιστήμη, ὅπως ἡ ταξινόμηση, ποὺ τὴν περασμένη φορὰ εἴδαμε, ἡ παρατήρηση καὶ τὸ πείραμα (γνωστὴ ἔκφραση ἀπὸ τὶς φυσικὲς ἐπιστῆμες), ἡ ἀνάλυση, ἡ καταγραφὴ δεδομένων κ.ἄ. τὰ κληρονομήσαμε ἀπὸ τὸν πάνσοφο ἐκεῖνο πρόγονό μας. Εἶναι ὁ θεμελιωτὴς ὅλων τῶν ἐπιστημῶν.

Ἂς μὴ προχωρήσουμε ὅμως τόσο. Ἂς πᾶμε πίσω στοὺς προσωκρατικούς. Καὶ πρῶτα στοὺς Ἴωνες (τὴν ἑπόμενη φορὰ ὅμως).