Ἴωνες φιλόσοφοι - Οἱ τρεῖς Μιλήσιοι

 

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Δύο εἶναι, ὅπως εἴπαμε, τὰ λίκνα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς φιλοσοφίας: τὰ δυτικὰ παράλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καὶ ἡ Μεγάλη Ἑλλὰς (Magna Graecia), ἤτοι ἡ ἐπικράτεια τῶν ἑλληνικῶν ἀποικιῶν τῆς Σικελίας καὶ τῆς Νότιας Ἰταλίας. 

Ξεκινοῦμε ἀπὸ τὴν Μ. Ἀσία.

Οἱ Ἴωνες φιλόσοφοι

Ἀπ’ ὅλα τὰ μέρη τῆς Μ. Ἀσίας περισσότερο ἀναπτύχθηκε ἡ Ἰωνία, τόσο μάλιστα ποὺ μὲ τὸ ὄνομα αὐτὸ ἀναφέρονταν ἀργότερα ὅλα τὰ δυτικὰ μικρασιατικὰ παράλια. Κυριώτερα καὶ πιὸ γνωστὰ κέντρα της ὑπῆρξαν οἱ πόλεις τῆς Μιλήτου, τῆς Ἐφέσου, τῆς Κολοφῶνος, τῶν Κλαζομενῶν, τῆς Φώκαιας, τῶν Ἐρυθρῶν κ.ἄ. 

Ἐδῶ ἱδρύθηκε τὸ 600 π.Χ. περίπου ἡ πρώτη φιλοσοφικὴ σχολὴ τοῦ κόσμου, ἀπὸ τὸν Θαλῆ τὸν Μιλήσιο. 

Ἂς θυμηθοῦμε τοὺς κύριους ἐκπροσώπους της (κατὰ χρονολογικὴ σειρά).

Οἱ τρεῖς Μιλήσιοι

Θαλῆς (624-546). Εἶναι ὁ πρῶτος ἐκ τῶν ἑπτὰ σοφῶν τῆς ἀρχαιότητος (οἱ ἄλλοι ἓξ εἶναι: Βίας ὁ Πριηνεύς, Πιττακὸς ὁ Λέσβιος, Σόλων ὁ Ἀθηναῖος, Χείλων ὁ Λακεδαιμόνιος, Κλεόβουλος ὁ Ρόδιος, Περίανδρος ὁ Κορίνθιος). Ὁ Θαλῆς ὑπῆρξε διδάσκαλος τοῦ Πυθαγόρα. Ἀσχολήθηκε πολὺ μὲ τὰ μαθηματικά, τὴν μηχανική, τὴν φυσικὴ καὶ τὴν ἀστρονομία (προεῖπε τὴν ἔκλειψη ἡλίου τοῦ 585 π.Χ.). Εἶναι ὁ πρῶτος ποὺ ἔστρεψε τὴν ἀνθρώπινη σκέψη ἀπὸ τὸν μῦθο πρὸς τὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ τὴν φιλοσοφικὴ ἑρμηνεία.

Θαλῆς ὁ Μιλήσιος (6ος αἰ. π.Χ.)

Ὡς ἱδρυτὴς καὶ ἀρχηγέτης τῆς ἰωνικῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ὁ Θαλῆς θεμελιώνει τὸν μονισμό. Ὁ μονισμὸς (ἢ ἑνισμὸς) τῶν Ἰώνων εἶναι ἕνα κοσμολογικὸ σύστημα ποὺ ἐντοπίζει τὴν οὐσία καὶ ἀρχὴ τοῦ σύμπαντος σὲ μία πρώτη ὕλη. Γιὰ τὸν Θαλῆ ἡ πρώτη αὐτὴ ὕλη εἶναι τὸ ὕδωρ. Ἀντίθετη πρὸς τὸν μονισμὸ θεωρία εἶναι ἡ διαρχία (δύο ἀρχές: ὕλη καὶ πνεῦμα, αἰσθητὸ καὶ νοητὸ στοιχεῖο). Ἡ διαρχία υἱοθετήθηκε ἀπὸ τοὺς φιλοσόφους τῆς Κάτω Ἰταλίας (θὰ δοῦμε τὴν φιλοσοφικὴ αὐτὴ τάση στὴν ὥρα της). 

Ὁ Θαλῆς λοιπὸν εἶναι αὐτὸς ποὺ εἰσάγει πρῶτος τὴν ἔννοια τῆς ἀρχῆς. Ἀρχὴ τῶν πάντων γι’ αὐτὸν εἶναι τὸ ὕδωρ. Αὐτὸ εἶναι τὸ οὐσιῶδες συστατικὸ στοιχεῖο, ἡ φυσικὴ αἰτία τῶν πάντων, ἡ κοσμογόνος ἀρχή. Τὸ πᾶν συνίσταται ἐξ ὕδατος. Τὰ πάντα ἀποτελοῦν μεταλλαγὲς αὐτῆς τῆς πρωταρχικῆς καὶ αἰτιώδους ὕλης. Τὸ ὕδωρ, μὲ ἄλλα λόγια, ἀποτελεῖ τὴν πρωταρχικὴ οὐσία τοῦ κόσμου. Μέσα ἀπὸ αὐτὴν ἀναδύονται ὅλες οἱ μορφὲς τῆς ὕλης καὶ σ' αὐτὴν ἀενάως ἐπιστρέφουν. Εἶναι ἡ κοινὴ φυσικὴ ἀρχὴ καὶ αἰτία τῶν ὄντων. Τὸ ἀρχέγονο αὐτὸ στοιχεῖο δημιουργεῖ τὶς διάφορες μορφὲς καὶ καταστάσεις τῆς ὕλης. Ὅταν διαστέλλεται ἐξατμιζόμενο γίνεται ἀήρ. Ὅταν συστέλλεται καὶ πυκνοῦται, παράγει τὴν γῆ. Ἡ διαστολὴ δηλαδὴ καὶ ἡ πύκνωση τοῦ ὕδατος παράγει τὰ ὄντα. Παράγει ἐπίσης καὶ τὴν κίνηση. Μὲ τὴν διαστολὴ καὶ τὴν πύκνωσή του τὸ ὕδωρ γίνεται ἀρχὴ καὶ αἰτία τῆς κινήσεως. 

Ὁ Θαλῆς ὁδηγήθηκε στὸ συμπέρασμα αὐτὸ παρατηρῶντας ὅτι τὸ ὑγρὸ στοιχεῖο πλεονάζει ἔναντι τῶν ἄλλων. Ἀφοῦ τὰ πάντα, σκέφτηκε, ἀποτελοῦν συνθέσεις τῶν τεσσάρων φυσικῶν στοιχείων (ἀήρ, πῦρ, ὕδωρ, γῆ), ἡ δὲ φυσική τους κατάσταση (στερεά, ὑγρὴ κ.λπ.) καθορίζεται ἀπὸ τὶς ἀναλογίες τους, εἶναι λογικὸ νὰ εἶναι τὸ ὕδωρ πρωταρχικὸ στοιχεῖο, διότι αὐτὸ κυριαρχεῖ στὴν φύση. Ἡ προέλευση τῶν πάντων λοιπὸν εἶναι ὑδάτινη.

Θυμηθεῖτε τὴν ταξινομικὴ κλίμακα τῶν ὄντων ποὺ δημιουργήσαμε σὲ προηγούμενα ἄρθρα μας. Ἐκεῖ, στὴν κορυφὴ θέσαμε τὴν ἔννοια τῆς οὐσίας (ἡ ὁποία ἄλλωστε ἀποτελεῖ καὶ τὸ κεντρικὸ θέμα μας ἐδῶ καὶ πολὺ καιρό). Ὁ Θαλῆς λοιπὸν στὴν κορυφὴ αὐτῆς τῆς πυραμίδος θέτει τὸ ὕδωρ. Αὐτὸ εἶναι ἡ αἰτία ὑπάρξεως ὅλων τῶν ὄντων ποὺ βρίσκοντα ταξινομημένα στὰ παρακάτω σκαλοπάτια τῆς κλίμακος.

Τὸ ὕδωρ γιὰ τὸν Θαλῆ, ὡς δημιουργικὴ ἀρχή, ἔχει ζωή, κίνηση καὶ λογική. Ἐννοεῖ βέβαια τὸ ὕδωρ στὴν ὁλότητά του. Τὰ ἐπὶ μέρους, εἴπαμε, οἱ φιλόσοφοι τὰ ἐννοοῦσαν πάντα σὲ σχέση μὲ τὸ ὅλον, τὸ καθολικόν. Τὸ σύμπαν φυσικὰ καὶ γιὰ τὸν Θαλῆ εἶναι ἀγέννητο καὶ ἄφθαρτο, ὡς σύνολο.

Ἀναξίμανδρος (6ος αἰ. π.Χ.)

Ἀναξίμανδρος (611-546). Ὑπῆρξε σύγχρονος τοῦ Θαλῆ, μαθητὴς καὶ διάδοχός του, «ἑταῖρος» καὶ «ἀκουστής». Διδάσκαλος καὶ αὐτὸς τοῦ μεγάλου Πυθαγόρα. Ὁ Ἀναξίμανδρος εἶχε καὶ ἀστρονομικὲς γνώσεις. Προέβλεψε τὸν φοβερὸ  σεισμὸ ποὺ κατέστρεψε τὴν ἐποχὴ ἐκείνη τὴν Σπάρτη. Θεωρεῖται ἐπίσης πατὴρ τῆς ἐπιστημονικῆς γεωγραφίας· ἐπιχείρησε νὰ κατασκευάσει χάρτη τῆς γῆς στηριζόμενος σὲ καθαρὰ ἐπιστημονικὰ δεδομένα. 

Ὁ Ἀναξίμανδρος δὲν ἐντόπισε τὴν ἀρχὴ τοῦ σύμπαντος σὲ ἕνα συγκεκριμένο στοιχεῖο (ὅπως ὁ Θαλῆς στὸ ὕδωρ), ἀλλὰ στὸ ἄπειρον. Πῶς ἀκριβῶς ἐννοεῖ τὸ ἄπειρον δὲν γνωρίζουμε. Πιθανῶς θέλει νὰ τονίσει ὅτι δημιουργικὴ καὶ συνεκτικὴ ἀρχὴ τοῦ σύμπαντος δὲν μπορεῖ νὰ ἀποτελεῖ κάποιο ἀπὸ τὰ φυσικὰ στοιχεῖα (ἀήρ, πῦρ, ὕδωρ, γῆ), ἀλλὰ κάτι πέρα ἀπὸ αὐτά. Ἀναφέρεται δηλαδὴ σὲ μιὰ οὐσία πέραν ὅλων τῶν ἄλλων. 

Μοιάζει πολὺ αὐτὸ μὲ τὴν δική μας χριστιανικὴ ἀντίληψη περὶ τῆς ἀκατάληπτης καὶ ἀπερινόητης οὐσίας τοῦ Θεοῦ. Βέβαια μὴ περιμένει κανεὶς ὅτι ὁ Ἀναξίμανδρος θὰ μποροῦσε νὰ διανοηθεῖ κάτι τέτοιο, κάτι δηλαδὴ ἔξω ἀπὸ τὸν κόσμο. Πάντως, ὡς φαίνεται, δὲν ἤθελε καὶ νὰ προσδώσει, ὅπως οἱ ἄλλοι, μεταφυσικὲς ἰδιότητες στὰ φυσικὰ στοιχεῖα. Δὲν θεωροῦσε ὅτι κάποιο ἀπὸ αὐτὰ θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι πρωταρχικὴ αἰτία τῆς δημουργίας τοῦ κόσμου. Τὸ ἄπειρον γιὰ τὸν Ἀναξίμανδρο εἶναι ἡ ἀρχὴ τῶν πάντων. Τὸ ἴδιο δὲν ἔχει ἀρχή. Ἂν εἶχε, ὅπως λέει καὶ ὁ Ἀριστοτέλης, θὰ εἶχε καὶ τέλος. Τὸ ἄπειρον εἶναι ἄναρχο, ἀγέννητο, ἀΐδιο, ἀθάνατο καὶ ἀνώλεθρο (δὲν γνωρίζει ὄλεθρο, καταστροφή, εἶναι ἄφθορο). Τὰ μέρη μεταβάλλονται, ὅμως τὸ ὅλον παραμένει ἀμετάβλητο.

Μία ἄλλη σπουδαία, διεισδυτικὴ καὶ πρωτοπόρος σύλληψη τοῦ μεγάλου σοφοῦ εἶναι ἡ περὶ ἐξελικτικῆς διαμορφώσεως τοῦ κόσμου. Ὁ Ἀναξίμανδρος γίνεται ἔτσι πρόδρομος καὶ τῆς λεγομένης ἐξελικτικῆς θεωρίας (θεωρία ἐξελίξεως τῶν εἰδῶν).

Κάτι ἄλλο ἐπίσης ποὺ ἀξίζει νὰ σημειώσουμε εἶναι ἡ διττὴ σημασία μὲ τὴν ὁποία ἀντιλαμβάνεται τὴν ἔννοια τῆς ἀρχῆς. Δὲν τὴν ἐννοεῖ μόνον ὡς δημιουργικὴ αἰτία τῶν ὄντων, ἀλλὰ καὶ ὡς κυβερνητικὴ ἀρχή, δύναμη δηλαδὴ ποὺ ἄρχει (κυβερνᾶ) τὸν κόσμο. 

Εἶναι καταπληκτικὴ σύλληψη αὐτή, διότι ἔρχεται πολὺ κοντὰ πρὸς τὴν χριστιανικὴ ἀλήθεια περὶ τοῦ Θεοῦ Πατρὸς ὡς ὑπαρκτικῆς, δημιουργικῆς, προνοητικῆς, συνεκτικῆς καὶ κυβερνητικῆς ἀρχῆς τῶν πάντων. 

Εἶναι μία ψηλάφιση τῆς ἀληθείας δηλαδή. Γι' αὐτὸ λέμε ὅτι τὰ μεγάλα ἐκεῖνα πνεύματα λειτούργησαν σὰν προφῆτες τρόπον τινὰ καὶ προετοίμασαν μέσῳ μιᾶς ἄλλης ὁδοῦ, αὐτῆς τῆς φιλοσοφίας, τὸν δρόμο γιὰ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ Χριστιανισμοῦ ἐκ μέρους τοῦ εἰδωλολατρικοῦ κόσμου.

Δὲν ἔχει γραφεῖ ἄλλωστε τυχαῖα ὅτι στὸ πρόσωπο τοῦ Ἀναξιμάνδρου τὸ ἀνθρώπινο πνεῦμα ἔκανε τὸ πρῶτό του βῆμα πρὸς τὸν ὑπερβατικὸ κόσμο.

Ἀναξιμένης (6ος αἰ. π.Χ.)

Ἀναξιμένης (585-525). Ὑπῆρξε μαθητὴς τοῦ Ἀναξιμάνδρου. Θιασώτης καὶ αὐτὸς τῆς μονιστικῆς θεωρίας, ὅτι τὰ πάντα δηλαδὴ πηγάζουν ἀπὸ μίαν ἀρχὴ στὴν ὁποία καὶ ἐπιστρέφουν. Δέχεται ὡς ἀρχὴ τοῦ κόσμου τὸν ἀέρα. Ὁ ἀὴρ γιὰ τὸν Ἀναξιμένη εἶναι ἡ οὐσία τοῦ κόσμου, τὸ στοιχεῖο ποὺ ἑνοποιεῖ (κάνει ἓν) καὶ ζωοποιεῖ τὸν κόσμο. Τὰ πάντα ἀνάγονται γενετικῶς σ' αὐτόν. Ἀπὸ τὴν ἀέναη κίνησή του δημιουργήθηκε ὅλη ἡ ποικιλία τῶν φαινομένων καὶ τῶν πραγμάτων. 

Μέσῳ τῆς ἀραιώσεως τοῦ ἀέρος προέρχεται τὸ πῦρ καὶ μέσῳ τῆς συμπυκνώσεώς του τὰ ὕδατα καὶ ἡ γῆ. Βέβαια στὴν προκοσμική του κατάσταση ὁ ἀὴρ εἶναι μὴ αἰσθητός. Αἰσθητὸς γίνεται ὅταν ἀρχίζει νὰ λειτουργεῖ κοσμογονικά. Τότε, ἀνάλογα μὲ τὶς μεταβολὲς (θερμοκρασίας κ.λπ.) προσλαμβάνει καὶ ποιοτικὰ χαρακτηριστικὰ καὶ σχηματίζει τὰ εἴδη. Γιὰ τὸν Ἀναξιμένη ἀκόμη καὶ οἱ θεοὶ γεννιοῦνται ἀπὸ τὸν ἄπειρο ἀέρα. Ἀρχὴ τῶν πάντων ὁ ἀὴρ λοιπόν.

Ἂς προσέξουμε κάτι ἐδῶ. Ὁ ἀὴρ λέγεται καὶ πνεῦμα (πνέει). Ὁ ἀὴρ ποὺ βρίσκεται σὲ κατάσταση πυκνότητος καὶ ψύξεως ὀνομάζεται, κατὰ τὸν Ἀναξιμένη, ψυχὴ (ἀπὸ τὸ ψύχω). Κι ἐμεῖς ταυτίζουμε τὸ πνεῦμα μὲ τὴν ψυχή, ἐξάπαντος ὄχι κατὰ τὴν ἀντίληψη τοῦ Ἀναξιμένη.

Εἶναι ὅμως καὶ αὐτὸ μία προσφορά. Γι' αὐτὸ ἐπιμένω στὴν γνώση βασικῶν στοιχείων τῆς φιλοσοφίας μας. Οἱ ὅροι της, ἀλλὰ καὶ ὁ τρόπος σκέψεως τῶν φιλοσόφων προετοίμασαν τὸ ἔδαφος, ἔθεσαν βάσεις, προσέφεραν μέσα, ἔγιναν ὄργανα διατύπωσης τῆς χριστιανικῆς ἀλήθειας, ὀχήματα διαδόσεώς της.

Θὰ συνεχίσουμε μὲ τοὺς Ἴωνες φιλοσόφους τὴν ἐρχομένη φορά.