Ἡ ὁμοφυλοφιλία στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα (2)

 

π. Δημήτριος Ν. Θεοδωρόπουλος

Ὁ μῦθος τοῦ Γανυμήδη, τὸν ὁποῖον ἀναφέραμε στὸ προηγούμενο ἄρθρο μας, ἀποτελεῖ ἐνδεικτικὸ παράδειγμα διαφορετικῆς ἑρμηνευτικῆς προσέγγισης τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματείας ὡς πρὸς τὸ θέμα τῆς ὁμοφυλοφιλίας. Εἴπαμε ὅτι ὁρισμένοι εἶδαν τὸν Γανυμήδη ὡς σύμβολο τῆς ὁμοφυλοφιλικῆς ἕλξης. Ἄλλοι ὅμως, ὅπως ὁ σοφὸς Σωκράτης (Ξενοφῶντος Συμπόσιον) καὶ ὁ θεῖος Πλάτων (Νόμοι), ἔδωσαν πνευματικὲς διαστάσεις στὸν μῦθο. 

✔ Τὰ προηγούμενα ἄρθρα θὰ βρεῖτε στὸ ἱστολόγιό μας, ἀκολουθῶντας τὸν παρακάτω σύνδεσμο:
https://pdimtheodor.blogspot.com/

Ἡ συντριπτικὴ πλειονοψηφία ὅσων ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ ὁμοφυλοφιλία καὶ ἡ παιδεραστία ἄνθιζαν στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, ἔχει ὡς κύρια ἀφετηρία ἑρμηνευτικὲς ἀποδοχὲς χωρίων ἀπὸ τὸ Συμπόσιον τοῦ Πλάτωνος.

Πράγματι, εἶναι δύσκολο νὰ ξεφύγει κανεὶς ἀπὸ μία τέτοια ἑρμηνευτικὴ ἐκδοχὴ ἂν δὲν γνωρίζει τὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα, τὸ πνεῦμα τοῦ μεγάλου φιλοσόφου καὶ τὸ πῶς ἔβλεπαν γενικῶς οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες τὸ ἀνθρώπινο σῶμα, πῶς συνέδεαν αὐτὸ μὲ τὴν ἔννοια τοῦ ὡραίου (κάλλος) καὶ τὴν ἀγωγή.

Συμβαίνει κατὰ κόρον ἐμεῖς οἱ Νεοέλληνες νὰ διαβάζουμε τὰ κείμενα τῶν ἀρχαίων συγγραφέων μας φορῶντας τὰ γυαλιὰ ξένων ἑρμηνευτῶν. Δὲν εἶναι ὅμως μόνον αὐτό. Εἶναι καὶ ὁ ἀναχρονιστικὸς τρόπος σκέψεως καὶ προσεγγίσεως τῶν κειμένων, νὰ τὰ ἑρμηνεύουμε δηλαδὴ ἐπὶ τῇ βάσει σημερινῶν δεδομένων, ὅρων καὶ συνθηκῶν. Καὶ τὸ χειρότερο, ἡ σκοπιμότης. Ὅλα αὐτὰ καταβιβάζουν εἰς ὕψος ταπεινὸν τὰ ἀριστουργήματα τῆς ἀρχαιοελληνικῆς γραμματείας, ὅπως εἶναι τὸ  Συμπόσιον τοῦ Πλάτωνος ἢ ὁ Ἐρωτικὸς τοῦ Πλουτάρχου. Ἡ ἄγνοια, ὁ ὑποκειμενισμὸς καὶ ἡ σκοπιμότης μειώνουν, εὐτελίζουν, ἀπαξιοῦν καὶ καταδολιεύονται τὰ ἔργα αὐτά.

Κάτι ἄλλο ποὺ θὰ πρέπει νὰ προσέξουμε, εἶναι ὅτι στὰ διαλογικὰ κείμενα (τὰ περιέχοντα διαλόγους δηλαδὴ) ὁ συγγραφεὺς δὲν ταυτίζεται ἀπαραίτητα μὲ τὰ λόγια ποὺ βάζει στὸ στόμα τῶν διαλεγομένων ㅡ καὶ ὁ θεατρικὸς συγγραφεὺς παρομοίως βάζει στὸ στόμα τῶν ἡρώων τοῦ ἔργου του κάποια λόγια, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει ὅτι ταυτίζεται μὲ ὅλα. Τὰ λόγια αὐτὰ ἀπηχοῦν συνήθως γνῶμες καὶ ἀντιλήψεις τῶν ἀνθρώπων μιᾶς ἐποχῆς. Ἡ πολυφωνία ἦταν βασικὸ χαρακτηριστικὸ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων.

Ὅλα αὐτὰ ἂς τὰ ἔχουμε ὑπ’ ὄψιν ὅταν προσεγγίζουμε τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γραμματεία. Ἂς μὴν ἐξωραΐζουμε, ἀλλὰ καὶ ἂς μὴν ἀδικοῦμε. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἦταν εἰδωλολάτρες. Ὅλες οἱ εἰδωλολατρικὲς συνήθειες τοῦ ἀρχαίου κόσμου ἄνθιζαν καὶ στὴν Ἑλλάδα· λογικὸ καὶ ἀναπόφευκτο. Ὅμως ἡ ἑλληνικὴ εἰδωλολατρία διέφερε. Δὲν ἦταν ἡ χοντροκομμένη εἰδωλολατρία τῶν ἄλλων λαῶν. Καὶ ὅσο περνοῦσε ὁ καιρὸς γινόταν ὅλο καὶ πιὸ ραφιναρισμένη, πιὸ λεπτεπίλεπτη, ἐξευγενισμένη. Ἡ ἐπίδραση τῆς φιλοσοφίας ἦταν μεγάλη στὸν ἀρχαιοελληνικὸ κόσμο· καὶ ὄχι μόνον τῆς φιλοσοφίας, ἀλλὰ καὶ τῆς ποίησης καὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν, καὶ ὅλων γενικῶς τῶν ἐκφάνσεων τοῦ πνεύματος. Οἱ σοφοὶ κατεδίκαζαν πολλὲς συνήθειες τῆς ἐποχῆς τους. Οἱ ἄνθρωποι βέβαια δὲν ἀλλάζουν εὔκολα. Ὅμως ἡ ἐπιρροὴ ἦταν μεγάλη καὶ βεβαία.

Ἔτσι, θὰ ἦταν ἐκτὸς πραγματικότητος νὰ ὑποστηρίζαμε ὅτι δὲν ὑπῆρχε παιδεραστία στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, ἰδιαίτερα στὰ προκλασικὰ χρόνια, καὶ μάλιστα ἐκτὸς Ἀττικῆς ㅡ εἴδαμε ἄλλωστε πῶς καταδικάζει ὁ Πλάτων τὸ φαινόμενο τῆς παιδεραστίας στὴν Κρήτη. Στὸν ἀρχαῖο κόσμο τὰ παιδιὰ εὔκολα ἔπεφταν θύματα γενετήσιας κακοποίησης καὶ ἐκμετάλλευσης. Μέχρι καὶ πορνεῖα τέτοιου εἴδους ὑπῆρχαν. Ὅπου μάλιστα ἀπαγορευόταν ἡ ὁμοφυλοφιλία μεταξὺ τῶν ἐλευθέρων πολιτῶν, κατέφευγαν οἱ λάτρειες τοῦ εἴδους στὴν λύση τῆς ἱκανοποιήσεως μὲ παιδιὰ δούλων. Ἕνεκεν τούτου (καὶ ὄχι μόνον αὐτοῦ) ἄνθιζε τὸ δουλεμπόριο τῶν παιδιῶν, ἡ ἀγοραπωλησία. 

Τὰ παιδιὰ ἐπίσης συμμετεῖχαν σὲ τελετουργίες. Σὲ πολλοὺς λαοὺς ὑπῆρχε ἡ πεποίθηση ὅτι διὰ τῆς παιδεραστίας μεταβιβάζεται στὸ παιδὶ ἡ ἀνδρικὴ ζωτικότης. Πρόκειται γιὰ μία πρωτόγονη πίστη ὅμοια μὲ ἐκείνη στὴν ὁποία στηρίζεται ἡ ἀνθρωποφαγία. Καταλαβαίνει κανεὶς τὸ μέγεθος τῆς βαρβαρότητος καὶ ἀπὸ ποιά πράγματα ἦλθε τελικὰ νὰ μᾶς ἀπαλλάξει ὁ Λυτρωτὴς καὶ Σωτὴρ τοῦ κόσμου καὶ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός. Οἱ τελετουργίες στὶς ὁποῖες συμμετεῖχαν παιδιά, ἦταν πολλὲς φορὲς θυσιαστικές. Ἀρχαῖοι λαοὶ περνοῦσαν τὰ τέκνα τους μέσα ἀπὸ τὴν φωτιά, τὰ θυσίαζαν κιόλας. 

Ἀκόμη καὶ ἡ παιδοκτονία ἦταν θεμιτὴ σὲ πολλὲς περιπτώσεις. Αὐτὸ ἀπηχοῦν τὰ περὶ Καιάδα, τὰ περὶ τῆς Μήδειας ποὺ σκοτώνει τὰ παιδιά της, τοῦ Κρόνου ποὺ τὰ καταβροχθίζει, τῆς Ἥρας ποὺ γκρεμίζει ἀπὸ τὸν Ὄλυμπο τὸν Ἥφαιστο γιὰ τὴν δυσμορφία (ἀσχήμια) του, τοῦ Περσέα ποὺ τὸν ρίχνει στὴν θάλασσα ὁ παππούς του, τῆς Ἰφιγένειας ποὺ θυσιάζεται στὴν Αὐλίδα. 

Μὲ τὸν καιρὸ ὅμως στὸν ἑλληνικὸ χῶρο αὐτὰ ἄρχισαν νὰ ἐπικρίνονται, νὰ στιγματίζονται, νὰ ἐνοχοποιοῦνται καὶ νὰ καταδικάζονται ὡς κολάσιμα. Ὁ τελευταῖος ἀπὸ τοὺς παραπάνω μύθους εἶναι ἐνδεικτικός. Ἔχει ἀρκετὲς παραλλαγές, ὡς γνωστόν, καὶ κάποιες ἀπὸ αὐτὲς θέλουν τὴν Ἰφιγένεια νὰ μὴ θυσιάζεται τελικά, ἀλλὰ στὴν θέση της ἡ θεὰ Ἄρτεμις νὰ στέλνει ἕνα ἐλάφι ㅡ οἱ ὁμοιότητες μὲ τὴν θυσία τοῦ Ἰσαὰκ προφανεῖς. Τέτοιες παραλλαγές, ὅπως, γιὰ παράδειγμα, ἡ Ἰφιγένεια ἐν Αὐλίδι τοῦ Εὐριπίδη, ἀπηχοῦν φωνὲς καταδίκης καὶ ἀφορισμοῦ τῆς αἱματηρῆς αὐτῆς βαρβαρότητος. Πολλὰ ἄλλα ἔργα ἐπίσης ἐμφοροῦνται ἀπὸ τὸ ἴδιο πνεῦμα, ὅπως ἡ Ἰφιγένεια ἐν Ταύροις (πάλι τοῦ Εὐριπίδη, συνέχεια τοῦ προηγουμένου), ὅπου ὁ Ὀρέστης, ὁ ἀδελφὸς τῆς Ἰφιγένειας, σώζεται ἀπὸ παρόμοιο θάνατο. Οἱ σοφοὶ τῆς ἐποχῆς προάγουν τὴν θεολογικὴ σκέψη τῶν Ἑλλήνων, καθαίροντας τοὺς μύθους τους ἀπὸ τὶς ἀπάνθρωπες συμπεριφορὲς καὶ τὶς μικρότητες τῶν θεῶν τους ― ἀπὸ τὴν δική τους ἀπανθρωπία ἐν τέλει.

Τὰ λέω αὐτά, διότι ἔτσι ἔγινε καὶ μὲ τὴν παιδεραστία καὶ μὲ ἄλλα παρόμοια φαινόμενα. Στὴν κλασικὴ περίοδο καὶ δὴ στὴν Ἀθήνα ὑπῆρχαν ἀπὸ καιρὸ νόμοι ποὺ κατεδίκαζαν τὰ φαινόμενα αὐτά. Οἱ σοφοὶ πάσχιζαν νὰ ἀνυψώσουν τὸ πνεῦμα τοῦ λαοῦ, νὰ τὸ ἀπαγκιστρώσουν ἀπὸ τὸ σαρκικὸ φρόνημα.

Ἔτσι, ὁ «παιδικὸς ἔρως», ποὺ τὰ χρόνια ἐκεῖνα ἀποτελοῦσε θεσμὸ κοινωνικὰ ἀναγνωρισμένο καὶ μάλιστα ἐπροβάλλετο μετ’ ἐγκαυχήσεως ὡς δεῖγμα ἀνωτέρου πολιτισμοῦ ἔναντι τῶν βαρβάρων, δὲν σήμαινε τὴν παιδεραστία μὲ τὴν σημερινὴ ἔννοια. Σήμαινε τὴν ἀγάπη καὶ τὴν τρυφερότητα πρὸς τὸ παιδί, τὴν ἀγάπη τοῦ διδασκάλου πρὸς τὸν μαθητή, ἀγάπη δηλαδὴ παιδαγωγική. Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ ὁποιαδήποτε παρεκτροπὴ τιμωροῦνταν αὐστηρότατα. Μὲ αὐτὸ δὲν θέλουμε νὰ ποῦμε ὅτι ἀπουσίαζε ἡ σωματικὴ διάσταση τοῦ πράγματος, κάθε ἄλλο. Ἀλλὰ καὶ σ' αὐτὴν τὴν βάση ἀκόμη ὁ ἐξευγενισμὸς συνόδευε καὶ ἔδινε ἄλλην πνοή, ἱκανὴ νὰ ὁδηγήσει στὴν κορυφὴ τοῦ πνεύματος. 

Ὁ Ἕλληνας καὶ προτοῦ ἀκόμη γίνει χριστιανὸς (δὲν ἀσπάσθηκε τυχαῖα πρῶτος αὐτὸς τὴν ἀληθινὴ πίστη) ἀκολουθοῦσε τὸν δρόμο τῆς προσωπικῆς σχέσεως, τῆς κοινωνίας τῶν προσώπων, ὄχι τῆς μηχανιστικῆς συμφωνίας. Καὶ αὐτὸ τοῦ κόστιζε πάντα, ἀκριβά. Διότι περιέχει ρίσκο, ἀβεβαιότητα, εἶναι τόλμημα, ἄθλημα, ἀκροβασία καὶ ὄχι σιγουριὰ συμβατικότητος, παρεξηγεῖται εὔκολα καὶ ἐπιτρέπει λάθη. Ὅμως διασώζει τὴν ὑποστατικὴ ταυτότητα τοῦ ἀνθρώπου, τὴν ἐλευθερία του· ἀρνεῖται τὴν μεθοδολογικὴ προοπτικὴ τῆς προκρούστειας κλίνης, τὸν ἐξισωτισμό, τὴν ρομποτοποίηση.

Ἡ σχέση διδασκάλου καὶ μαθητοῦ στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα δὲν ἦταν σχέση ἀπρόσωπη, τυχαία, τυπική, ἀπαθῶς ἐπαγγελματική. Θὰ τὴν παρομοιάζαμε μὲ τὴν σχέση ὑποτακτικοῦ - γέροντος. Σχέση καρδιᾶς, ἐμπιστοσύνης, ἀγάπης, φιλίας, πατρότητος καὶ υἱότητος, ἐραστοῦ καὶ ἐρωμένου ἐν τέλει, ὄχι ὅμως ἀπαραίτητα καὶ πάντα μὲ τὴν σαρκικὴ σημασία τοῦ ἔρωτος, ἀλλὰ μὲ τὴν πλατωνική. Τί ἐννοοῦμε ὅταν λέμε πλατωνικὸς ἔρως; Ἔχει κάτι τὸ σαρκικό, μέσ' στὸ μυαλό μας τοὐλάχιστον; Ἀσφαλῶς ὄχι. Τέτοια λοιπὸν ἦταν ἡ σχέση αὐτή. Ὁ σκοπός της ἦταν ἡ πνευματικὴ προαγωγὴ καὶ τὸ κτίσιμο τῆς προσωπικότητος τοῦ παιδιοῦ. Ἂν παρέκλινε ἐνίοτε, αὐτὸ εἶναι ἄλλο θέμα. Εἶναι μέσα στὸ ρίσκο, ποὺ λέγαμε πιὸ πάνω, στὸ λάθος τὸ ἀνθρώπινο, τὸ ἀτομικό. Δὲν ἀποτελοῦσε ὅμως ἀντίληψη, θεσμικὸ ὅρο. Τὸ ἀντίθετο. Ὁ νόμος ἦταν αὐστηρότατος, τιμωροῦσε σκληρὰ τὴν τυχοῦσα παρεκτροπή. 

Ὅσοι μιλοῦν γιὰ «παιδεραστία» στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα λοιπὸν ἂς γνωρίζουν ὅτι δὲν εἶχε σαρκικὸ (κατὰ τὴν ἰσοπεδωτικὴ ἀντίληψή τους) χαρακτῆρα αὐτή, ἀλλὰ πνευματικό, πατρικό, παιδαγωγικὸ ― τοὐλάχιστον ὡς πρόταση καὶ κυρίως κατὰ τὰ κλασικὰ χρόνια. Δὲν εἶχαν θεσμοθετήσει τὴν σαρκικὴ παιδεραστία (αὐτὸ ποὺ σήμερα θεωροῦμε διαστροφὴ) οἱ ἀρχαῖοι. Μὴ γένοιτο! Καὶ δὲν στέκει κάτι τέτοιο. Διότι πῶς γίνεται νὰ τιμωρεῖς ἐκεῖνο ποὺ ἔχεις κοινωνικὰ θεσμοθετήσει; Δὲν ἀκούσθηκε ποτὲ νόμος νὰ τιμωρεῖ αὐτὸ ποὺ προβλέπει. Τὸ νομικὸ πλαίσιο, γιὰ τὸ ὁποῖο θὰ μιλήσουμε στὰ ἑπόμενα, δὲν ἀφήνει περιθώρια. Ἄλλωστε, γιὰ τὴν παρεκτροπὴ αὐτὴ εἶχαν ἄλλη λέξη: «Παιδοφθορία» (φθορὰ τῆς ἁγνότητος τοῦ νέου, ἀποπλάνησις ἐν τέλει καὶ κακοποίησις). Καὶ ἡ λέξη «παιδεραστία» χρησιμοποιοῦνταν μὲ ἀρνητικὴ σημασία, ὄχι ὅμως κατὰ τρόπο ἀπόλυτο, ὅπως σήμερα. 

Εἶναι κάτι ποὺ πρέπει νὰ προσεχθεῖ πολὺ αὐτό. Κάθε τι τὸ σαρκικὸ προήρχετο ἀπὸ ἀποκλίνουσα συμπεριφορὰ καὶ μόνον. Ἂν πάλι κάποιοι τὸ εἶχαν αὐτὸ καὶ ὡς ἀντίληψη, καθόλου παράξενο. Ὅλα ἦταν ὑπαρκτά. Μὴ ξεχνοῦμε ὅτι ἀναφερόμαστε σὲ μία κοινωνία ὅπου ἡ συναναστροφὴ μὲ γυναῖκες δὲν ἦταν στοιχεῖο τῆς καθημερινότητος. Ἀναμενόμενο λοιπὸν νὰ ἀναπτύσσονταν καὶ ἄλλου εἴδους σχέσεις. Ἡ κοινωνικὴ ἀντίληψη ὅμως, ἡ φιλοσοφικὴ κατὰ βάσιν, δὲν ἦταν αὐτή. Πάντα χρειάζονται εἰδικὰ ἱστορικὰ γυαλιὰ γιὰ νὰ διαβάσει κανεὶς περασμένα γεγονότα καὶ καταστάσεις. 

Ἂς μὴ προσεγγίζουμε τὴν ἀρχαιοελληνικὴ παιδεραστία ἀπὸ τὴ πλευρὰ τῆς παρεκτροπῆς καὶ μόνον!

(Συνεχίζεται)