Τί διαμορφώνει τὴν στάση τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου ἀπέναντι στὸ φαινόμενο τῆς ὁμοφυλοφιλίας

π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου

Εἴπαμε ὅτι ἡ στάση ἀπέναντι στὸ φαινόμενο τῆς ὁμοφυλοφιλίας ἄρχισε νὰ ἀλλάζει σταδιακὰ κατὰ τοὺς νεωτερικοὺς χρόνους, ὑπὸ τὴν ἐπίδραση κυρίως τῶν ἰδεῶν καὶ ἀντιλήψεων τοῦ Διαφωτισμοῦ.

Ἐξηγήσαμε ὅτι οἱ νεωτερικοὶ χρόνοι (νεωτερικότης) ἐκτείνονται μέχρι τὶς τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 20ου αἰῶνος.

Ἀπὸ τότε περνᾶμε σὲ μία νέα ἱστορικὴ περίοδο, ποὺ οἱ κοινωνιολόγοι (καὶ ὄχι μόνο) ἔχουν ὀνομάσει μετανεωτερικότητα.

Μετανεωτερικότης
(Μεταμοντερνισμὸς - Postmodernism)

Τί ἀκριβῶς σημαίνει ὁ ὅρος μετανεωτερικότης κανεὶς ἀκόμη δὲν γνωρίζει, εἶναι πολὺ νωρίς. Σηματοδοτεῖ τὴν ἔναρξη μιᾶς καινούργιας ἐποχῆς μὲ ὁλωσδιόλου δικά της χαρακτηριστικά, ἢ ἀποτελεῖ ἐξελικτικὸ στάδιο τῆς νεωτερικότητος;

Τὸ δεύτερο εἶναι αὐτονοήτως βέβαιο. Ἅλματα ἱστορικὰ δὲν γίνονται, ὅσο κι ἂν κάποιοι σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις υἱοθετοῦν ἀντιλήψεις περὶ ὑπάρξεώς τους. Ἡ κάθε ἐποχὴ κληροδοτεῖ στὴν ἐπόμενη τὸ DNA της (δὲν θὰ μπορούσαμε νὰ ἀρνηθοῦμε πὼς ὑπάρχει καὶ ἱστορικὸ DNA).

Ὡστόσο, κάποια ἰδιαίτερη δυναμικὴ διέκριναν στὴν ἀναδυόμενη μετανεωτερικότητα οἱ εἰδότες, γιὰ νὰ τῆς δώσουν καὶ ἰδιαίτερο ὄνομα.

Ἡ δυναμικὴ αὐτὴ στὴν ἀνάπτυξή της ἀκολουθεῖ παράλληλες ὅσο καὶ ἀντιφατικὲς διαδρομές.

Ἀπὸ τὴν μία φαίνεται νὰ γιγαντώνονται χαρακτηριστικὲς πτυχὲς τῆς νεωτερικότητος.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη διογκώνεται ἡ ἀντίδραση πρὸς κάθε τι τὸ νεωτερικό.

Συγχρόνως, μὲ σίγουρο βηματισμὸ καὶ ἐντελῶς ἀθόρυβα (ὅπως ταιριάζει) προκόπτουν φιλότιμες καὶ πρωτοπόρες προσπάθειες σύνθεσης.

Π.χ. ἡ ἀμφισβήτηση, ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια χαρακτηριστικὰ τῆς νεωτερικότητος, γιγαντώθηκε τόσο πολὺ κατὰ τὰ μετανεωτερικὰ χρόνια, ποὺ ἔλαβε διαστάσεις μανίας, θὰ λέγαμε. Αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀσφαλῶς νεωτερικὴ ἐξέλιξη. Συνιστᾶ ὅμως καὶ κάτι πέραν καὶ ὑπεράνω τούτου. Ἡ ἀμφισβήτηση στρέφεται πλέον καὶ κατὰ τῆς νεωτερικότητος, δὲν τὴν ἐξαιρεῖ. Μὲ ἄλλα λόγια, ἡ μετανεωτερικότης ἀμφισβητεῖ τὴν νεωτερικότητα. Δὲν ὑπακούει στὰ κελεύσματά της. Δὲν πείθεται στὶς «μεγάλες ἀφηγήσεις» τῶν νεωτερικῶν χρόνων, στὰ «ψεύτικα τὰ λόγια τὰ μεγάλα». Γι’ αὐτὸ βλέπουμε ὅτι ὅλα κατὰ τὶς τελευταῖες δεκαετίες καταρρέουν. Ἰδεολογίες, οἰκονομικὰ καὶ πολιτικὰ μοντέλα διακυβέρνησης, ἠθικὰ στερεότυπα, ἔννοιες ἐπὶ αἰῶνες αὐτονόητες, ἀξίες διαχρονικές, ὅλα τίθενται ὑπὸ ἀμφισβήτηση, γκρεμίζονται σὰν χάρτινοι πύργοι.

Θαρρεῖς πὼς ὁ κόσμος περνάει ἕνα στάδιο ἐφηβείας. Θέλει ὅλα νὰ τὰ γκρεμίσει καὶ νὰ τὰ κτίσει ἀπὸ τὴν ἀρχὴ — αὐτὸ ἰσχύει βέβαια γιὰ ἐκείνους ποὺ θέλουν νὰ κτίσουν· διότι ἄλλοι ἡδονίζονται μὲ τὸ νὰ γκρεμίζουν καὶ μόνο.

Σὰν νὰ βρίσκεται στὸ ξεκίνημα ἑνὸς κοινωνικοῦ restart μοιάζει ἡ ἐποχή μας.

Ποῦ θὰ πάει τὸ πρᾶγμα κανεὶς δὲν ξέρει. Οἱ κοινωνιολόγοι δὲν μποροῦν νὰ ὁρίσουν τὶς παραμέτρους τῶν φαινομένων. Ὅλα κινοῦνται σὰν σὲ πίστα ὑψηλῶν ταχυτήτων, διαρκῶς μεταλλάσσονται.

Γι’ αὐτὸ καὶ τὸ περιεχόμενο τοῦ ὅρου μετανεωτερικότης κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ προσδιορίσει μὲ ἀκρίβεια. Κάποιοι ἀναρωτιοῦνται· Μήπως καὶ αὐτὴ ἔχει ξεπερασθεῖ καὶ ἔχουμε ἤδη εἰσέλθει σὲ ἕνα ἄλλο στάδιο, μίαν ἄλλη ἐποχή, τὴν μετα-μετανεωτερική; Κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ἀπαντήσει μὲ σιγουριά.

Τὸ βέβαιο εἶναι ὅτι ἡ ἀνθρωπότης σήμερα (ὅλη ἡ ἀνθρωπότης, γιατὶ παντοῦ ἔχει κυριαρχήσει ὁ δυτικὸς τρόπος ζωῆς) γεύεται τοὺς καρποὺς τῆς νεωτερικῆς μεγαλορρημοσύνης. Ἡ μόλυνση τοῦ περιβάλλοντος, ἡ τρύπα τοῦ ὄζοντος, ἡ κλιματικὴ ἀλλαγή, οἱ πανδημίες, ἡ ἀβεβαιότης, ἡ ἀνασφάλεια, ἡ αὔξηση τῆς ἐγκληματικότητος (καὶ δὴ στὶς νεαρὲς ἡλικίες), ἡ διαρκὴς αἴσθηση ἑνὸς ἐπικείμενου κινδύνου, ἡ ἐπικρεμάμενη ἀπειλὴ ἑνὸς πυρηνικοῦ ὀλέθρου, τὸ φάσμα τῆς πείνας, τὸ ἐνδεχόμενο ἑνὸς παγκοσμίου οἰκονομικοῦ krach (κρὰχ) ποὺ θὰ ἐπιφέρει ἀκαταμέτρητα δεινὰ στὴν ἀνθρωπότητα καὶ πλήρη ἐξαθλίωση, εἶναι λίγα ἀπὸ τὰ παραδείγματα ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ ἀναφέρουμε.

Γι’ αὐτὸ καὶ σήμερα ὑπάρχει μεγάλη ἀντίδραση. Ἡ ἀπομύθευση πολλῶν νεωτερικῶν ἀντιλήψεων εἶναι πλέον ἐξόχως ἐμφανής. Μῦθοι στοὺς ὁποίους ἡ νεωτερικότης εἶχε ἐπενδύσει μεγάλα κεφάλαια, χρεωκόπησαν στὸ χρηματιστήριο ἀξιῶν της· π.χ. ἡ περίφημη θεωρία περὶ αὐτορρύθμισης τῆς οἰκονομίας.

Ἀμφισβητοῦνται πλέον ἔντονα ὁ Διαφωτισμός, ὁ οὑμανισμός, ὁ θετικισμός, ὁ ὠφελιμισμὸς καὶ τόσα ἄλλα εἰς -ισμός. Τὰ ἰδεολογικὰ ρεύματα τῆς δυτικῆς διανόησης δὲν συγκινοῦν πιά. Οἱ ἀντιδυτικὲς κορῶνες «δίνουν καὶ παίρνουν». Γιὰ τοὺς λόγους ποὺ ἤδη ἐξηγήσαμε, ἡ ἀντιδυτικότης (ἀντιδυτικὸ πνεῦμα) εἶναι κύριο χαρακτηριστικὸ τῆς μετανεωτερικότητος. Ἡ σύγχρονη ἱστορικὴ κοινωνιολογία ἔχει ἤδη εἰσαγάγει τὸν ὅρο μεταδυτικότης.

Στὴν οὐσία ἔχουμε φύγει ἀπὸ τὴν κυριαρχία τοῦ ὀρθοῦ λόγου. Περάσαμε στὴν ὑπερτέρηση τοῦ συναισθήματος.

Σ' αὐτὸ ἴσως ἔπαιξε ρόλο καὶ ὁ φεμινισμός. Ἡ γυναῖκα ἀπέκτησε ρόλο μέσα στὴν κοινωνία καὶ ἐπειδὴ εἶναι ἀπὸ τὴν φύση της πιὸ συναισθηματικὴ (αὐτὸ βέβαια ἀμφισβητεῖται σήμερα· ἀλλὰ καὶ τί δὲν ἀμφισβητεῖται!) ἐπηρέασε πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση τὴν κοινωνικὴ πραγματικότητα.

Τὸ σίγουρο πάντως εἶναι ὅτι σήμερα συναισθηματικὰ προσλαμβάνει τὸν κόσμο ὁ ἄνθρωπος. Ὅταν τὸ συναίσθημα τέρπεται, ὅλα εἶναι καλά. Τέρπεται δέ, θέλγεται, γοητεύεται καὶ κινεῖται ὁ συναισθηματικὸς κόσμος τοῦ μετανεωτερικοῦ ἀνθρώπου μέσῳ τῆς τεχνολογίας τοῦ θεάματος κυρίως, τοῦ lifestyle (deathstyle τὸ λέει γνωστὸς πανεπιστημιακὸς) καὶ τῆς «ἀτμόσφαιρας», ποὺ μὲ κάθε ἀφορμή, παντοῦ καὶ πάντα προσπαθοῦμε νὰ δημιουργήσουμε.

Ἀκόμη καὶ μέσα στὴν Ἐκκλησία μεταφέρουμε τὴν νοοτροπία μας αὐτή. Στοὺς γάμους καὶ τὶς βαπτίσεις, γιὰ παράδειγμα, ὡσὰν νὰ μὴν ἀρκεῖ ἡ ἱερότης τοῦ χώρου καὶ ἡ διάχυση τῆς χάριτος, θέλουμε νὰ προσθέσουμε καὶ τὴν δική μας πινελιά, μὲ τοὺς ὑπερβολικοὺς στολισμούς, τὴν κατὰ ριπὰς φωτογράφιση, τὴν ἐξονυχιστικὴ βιντεοσκόπηση (οἱ φωτογράφοι καὶ οἱ εἰκονολῆπτες ἔχουν ἀναδειχθεῖ σὲ τελετάρχες τῶν μυστηρίων) καὶ ἄλλα κακόγουστα ἐφέ, ὅταν τὸ ἐπιτρέψει ὁ ἱερεύς.

Τόσο πολὺ ἔχει κυριαρχήσει τὸ συναίσθημα, ποὺ καὶ τὴν πνευματικότητα πολλοὶ συγχέουν μὲ αὐτό. Βλέπουμε ἀνθρώπους τῆς Ἐκκλησίας νὰ ταυτίζουν τὴν πνευματικὴ πρόοδο μὲ τὴν καλλιέργεια τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος. Δὲν συνιστᾶ ὅμως πνευματικότητα ἡ συναισθηματικὴ πρόσληψη τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Τὸ νὰ κλαῖς, γιὰ παράδειγμα, τὴν Μ. Παρασκευὴ στὰ ἐγκώμια, συγκινούμενος ἀπὸ τὴν παράσταση τῆς μητέρας ποὺ θρηνεῖ τὸ παιδί της, ἀλλὰ νὰ μένεις μόνο σ' αὐτό, εἶναι συναισθηματικὴ ἔξαρση, ὄχι πνευματικότης. Τὸ ἴδιο θὰ μποροῦσε νὰ σὲ συγκινήσει καὶ ὁ Ἐπιτάφιος τοῦ Ρίτσου (μὲ τὴν θαυμάσια μουσικὴ τοῦ Θεοδωράκη). Εἶναι ὅμως ἄλλο αὐτὸ καὶ ἄλλο ἡ πνευματικότης. Ἄλλο νὰ μένεις στὴν συγκίνηση καὶ ἄλλο νὰ ἐντρυφᾶς στὸ μυστήριο (τοῦ Σταυροῦ ἐν προκειμένῳ καὶ τῆς Ἀναστάσεως).

Ὁ μετανεωτερικὸς ἄνθρωπος πολὺ ἔχει ἀπομακρυνθεῖ καὶ ἀπὸ τὴν πνευματικότητα καὶ ἀπὸ τὸν νεωτερικὸ ὀρθολογισμό. Τὰ ἀμφισβητεῖ καὶ τὰ δύο. Νιώθει προδομένος ἀπὸ τὶς μεγάλες ἰδέες, τὶς «μεγάλες ἀφηγήσεις». Τὸ κῦρος τῶν «μεγάλων ἀφηγήσεων» ἔχει βαθιὰ κλονισθεῖ κατὰ τοὺς χρόνους αὐτούς. Τὴν θέση τους παίρνουν τώρα οἱ «μικρὲς ἀφηγήσεις» (little narratives). Ὑποχωροῦν οἱ ἀξιώσεις καθολικῆς ἰσχύος κάποιων θεωριῶν.

Συγχρόνως ἀμφισβητοῦνται οἱ θεσμοὶ καὶ τὰ κέντρα ἐξουσίας ποὺ συνδέονται μὲ τὶς «μεγάλες ἀφηγήσεις». Κάθε τι ποὺ παρουσιάζεται μὲ ἀξιώσεις αὐθεντίας, περνᾶ αὐτομάτως στὴν μοῖρα τοῦ αὐταρχικοῦ. Μὲ μεγάλη εὐκολία χαρακτηρίζονται ὡς ἀκροδεξιοί, σκοταδιστές, φασίστες ὅσοι ἐμμένουν σὲ καθολικὲς ἀξίες. Σφυρηλατεῖται ἔντονα ἕνα ἦθος ἀντιεξουσιαστικό, ἀντιθεσμικό, ἀντιδογματικό. Ὁ κόσμος τῶν αὐτονοήτων παταγωδῶς καταρρέει, κάθε μορφὴ ἀντικειμενικότητος τίθεται ὑπὸ ἀμφισβήτηση.

Ἐκεῖνο ποὺ μετὰ πάσης ἐπιμελείας προωθεῖται, εἶναι τὸ δικαίωμα στὴν ἐλεύθερη ἐπιλογή. Ὁ δικαιωματισμὸς ἔχει ἐκτροχιασθεῖ. Τὸ κοινῶς παραδεκτὸ ὄχι ἁπλῶς ἀπαξιώνεται, ἀλλὰ δέχεται καὶ ἐπίθεση. Οἰκοδομεῖται μία νέα πολυπολιτισμικὴ ταυτότητα μὲ ἄξονα τὴν ὑπεράσπιση τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων, τὴν αὐτονομία, τὸν σεβασμὸ στὴν ἰδιαιτερότητα.

Νὰ σημειώσουμε κάτι ἐδῶ. Τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα εἶναι σεβαστά, ἕως ἱερά, θὰ ἔλεγα. Πότε ὅμως; Ὅταν πηγάζουν ἀπὸ τὸν σεβασμὸ πρὸς τὴν φύση, τὴν ὀντολογία, τὴν ἀλήθεια δηλαδὴ περὶ τῆς φύσεως τῶν ὄντων. Εἶναι ἱερὸ τὸ δικαίωμα στὴν ζωή, στὴν ὑγεία, στὴν ἀσφάλεια, στὴν ἐργασία, στὴν ἀπόλαυση τῶν κοινωνικῶν ἀγαθῶν, στὶς σχέσεις κ.λπ. Θὰ πρόσθετα καὶ τὸ δικαίωμα στὸ λάθος. Κάθε τι ἄλλο ὅμως ἀποτελεῖ ναρκισσιστικὴ ἀξίωση καὶ ὁμοιάζει μὲ τὸ νευρικὸ ξέσπασμα ἑνὸς κακομαθημένου παιδιοῦ ποὺ θέλει σώνει καὶ καλὰ νὰ περάσει τὸ δικό του.

Ὅποιος δὲν συμφωνεῖ μαζί μου, εἶναι ἐχθρός μου! Καὶ ἡ ἴδια ἡ Ἐκκλησία ἂν δὲν συμφωνεῖ, θὰ πρέπει νὰ ἀλλάξει. Ἐκείνη νὰ γίνει σὰν ἐμένα, ὄχι ἐγὼ σὰν ἐκείνη!

Ὁ ἀτομισμός, τὸν ὁποῖο κληροδότησε ὡς νοοτροπία στὸν σύγχρονο κόσμο ἡ νεωτερικότης, ἔχει ξεπεράσει κάθε ὅριο καὶ κινεῖται ἀνεξέλεγκτα. Τὸ φοβερὸ μάλιστα εἶναι ὅτι θεσμοθετεῖται καὶ ἀπὸ πάνω σὲ πολλὲς τῶν περιπτώσεων.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη ἀναζητεῖται ἡ ὁμοιογένεια σὲ ἐπίπεδο θρησκείας (πανθρησκεία), οἰκονομίας, πολιτικῆς κ.λπ. Πληθαίνουν καὶ διευρύνονται συνεχῶς οἱ κοινωνικοί, στρατιωτικοὶ καὶ ἄλλοι συνασπισμοί.

Παντοῦ γίνεται λόγος περὶ ὁλιστικῆς θεώρησης τῶν πραγμάτων. Πῶς ὁ ὁλισμὸς τώρα συμβιβάζεται μὲ τὸν ἀτομισμὸ εἶναι ἕνα ζητούμενο! Ἀποτελεῖ σημεῖο σχιζοφρένειας, θὰ πεῖ κάποιος. Προσωπικὰ δὲν ἀντιλέγω. Πιστεύω ὅμως ὅτι συγχρόνως διαγράφει καὶ τοὺς ὅρους ἑνὸς ἐλεύθερου παιχνιδιοῦ ἀναζήτησης μὲ ἀνοιχτὴ τὴν προοπτικὴ γιὰ κάτι μεγάλο σὲ οἰκουμενικὸ ἐπίπεδο — ἴσως βέβαια καὶ γιὰ κάτι ὁριακὰ τραγικό.

Στὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ πρέπει νὰ ὑπογραμμίσουμε τὴν σημασία τῆς τεχνολογικῆς ἔκρηξης στὴν διαμόρφωση τοῦ πολιτισμικοῦ μας περιβάλλοντος. Μὴ ξεχνοῦμε ὅτι καὶ ἡ μετάβαση ἀπὸ τὴν προνεωτερικὴ ἐποχὴ (παραδοσιακὴ κοινωνία: ἀγροτικὴ καὶ κτηνοτροφικὴ κατὰ βάσιν) στὴν νεωτερικὴ συνδέεται ἄμεσα μὲ τὴν βιομηχανικὴ ἐπανάσταση. Ἡ τεχνολογία ἀλλάζει τὰ δεδομένα. 

Σήμερα ὁ κόσμος ἔχει γίνει ἕνα μεγάλο χωριό. Τὰ σύνορα ὑπάρχουν, ὅμως εἶναι πραγματικὸ γεγονὸς καὶ ἡ ὑπέρβαση τῆς περιοριστικῆς τους ἰσχύος. Κάνεις τὴν παραγγελία σου σὲ κατάστημα τῆς Κίνας καὶ πολλὲς φορὲς (δὲν λέω τὶς περισσότερες) σοῦ ἔρχεται πιὸ γρήγορα ἀπ' ὅ,τι ἂν τὸ εἶχες παραγγείλει σὲ ἑλληνικὴ ἐπιχείρηση. Κέντρο εἶναι τὸ μέρος ὅπου ἐσὺ διαβιεῖς, ἔστω κι ἂν βρίσκεσαι στὸ πλέον ἀπομακρυσμένο χωριό. Γίνεσαι ὁ ἴδιος τὸ κέντρο τοῦ ἐνδιαφέροντος (ἢ ἔστω σοῦ δίνεται ἡ εὐκαιρία νὰ γίνεις) ἀνεβάζοντας στὸ ἅψε σβῆσε τὸ story σου στὸ διαδίκτυο. Ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη βρίσκεται ἐπὶ θύραις, μᾶς ἀπασχολεῖ ἤδη ὡς θέμα καυτό.

Δὲν μιλᾶμε γιὰ τεχνολογία πλέον, ἀλλὰ γιὰ μετατεχνολογία (οἱ κοινωνιολόγοι τὸ λένε).

Τὴν νέα αὐτὴ κατάσταση μετὰ βδελυγμίας ἀποστρέφονται πολλοὶ καὶ ἀπορρίπτουν. Στρέφονται μὲ μανία ἐναντίον τῆς παγκοσμιοποίησης. Κατὰ ἕνα εἰρωνικὸ τρόπο ὅμως οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτοὺς εἶναι φορτωμένοι μὲ κάθε λογῆς gadget (ἔξυπνη συσκευή): κινητό, laptop, tablet, drone, smartwatch (ἔξυπνο ρολόϊ) ...καὶ βάλε! Πῶς γίνεται τώρα νὰ εἶσαι ἀθεράπευτα «γκατζετάκιας» καὶ συγχρόνως νὰ στρέφεσαι ἐναντίον τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τῆς τεχνολογίας (ποὺ γέννησε τὴν παγκοσμιοποίηση), εἶναι ἕνα ἀκόμη ζητούμενο, ἢ μᾶλλον ἕνα ἀκόμη σημάδι τοῦ πόσο ἀντιφατικὸς καὶ ἀσύμμετρος εἶναι ὁ μετανεωτερικὸς ἄνθρωπος.

Ἡ παγκοσμιοποίηση ὑπάρχει. Τὰ ἐπιτεύγματα τῆς τεχνολογίας διαμόρφωσαν τὸ εἶναι της. Εἴτε μᾶς ἀρέσει εἴτε ὄχι, εἶναι ἡ πραγματικότης μας, ὁ νέος μας κόσμος, τὸ περιβάλλον μας. Ὅσοι στρέφονται ἐναντίον της, δέρουν ἁπλῶς ἀέρα.

Τὸ θέμα δὲν εἶναι νὰ στραφεῖς ἐναντίον τῆς παγκοσμιοποίησης, ἀλλὰ νὰ παλέψεις γιὰ τὸ ποιόν της.

Ἀνοίγονται δύο δρόμοι μπροστά μας. Ὁ ἕνας μιᾶς ἰσοπεδωτικῆς παγκοσμιοποίησης καὶ ὁ ἄλλος μιᾶς εἰρηνικῆς συνύπαρξης τῶν ἀνθρώπων, μὲ σεβασμὸ στὴν ἑτερότητα, τὴν ἰδιοπροσωπία. Τὸ τελευταῖο εἶναι μία πρόκληση γιὰ κάθε θετικὸ καὶ καλοπροαίρετο ἄνθρωπο.

Εἶναι εὔκολο νὰ ἐπικρατήσει ἡ ἰσοπέδωση, ἡ σαλαμοποίηση, ἡ διάσπαση, τὸ χάος. Χρειάζεται ἀγῶνας γιὰ νὰ ὑπερτερήσει ἡ «ἑνότης ἐν τῇ ποικιλίᾳ».

Ἡ ἀνθρωπότης σήμερα εἶναι πολύπλοκη. Ὁ κάθε ἄνθρωπος ἀπὸ μόνος του εἶναι μία πολυπλοκότης. Καλούμαστε νὰ βάλουμε σὲ τάξη αὐτὸ τὸ πολύχρωμο καὶ πολυσύνθετο μωσαϊκό, ποὺ οἱ ψηφῖδες του εἶναι σκορπισμένες, θαρρεῖς, στὴν τύχη. Ὁ πιὸ δύσκολος κύβος τοῦ Ρούμπικ περιμένει ἀπὸ μᾶς τὴν λύση του.

Πολὺ εὔκολο εἶναι νὰ παραδοθοῦμε στὴν εἰκονικὴ πραγματικότητα (virtual reality) καὶ νὰ μεταλλαχθοῦμε σὲ ψηφιακὲς φιγούρες μιᾶς ἄυλης βιοτῆς. Παράλληλα ὅμως τὸ ὅτι ἀκριβῶς ζοῦμε στὴν ἐποχὴ τῆς εἰκόνος προσφέρει μοναδικὰ τὴν εὐκαιρία νὰ μιλήσουμε γιὰ τὴν θεολογικὴ σημασία της, γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ κόσμου μας ὡς τεχνουργήματος στὸ ὁποῖο ἀποτυπώνεται ἡ εἰκόνα τοῦ Κτίστου, γιὰ τὴν καταξίωση τῆς δικῆς μας ὑπαρξιακῆς ταυτότητος ὡς εἰκόνων Θεοῦ.

Σήμερα οἱ ἄνθρωποι ἀναζητοῦν νόημα, ὅσοι ἀναζητοῦν. Ἐκεῖνοι πάντως ποὺ ἀναζητοῦν (καὶ δὲν ὑποψιαζόμαστε ἴσως πόσοι καὶ ποιοί μπορεῖ νὰ εἶναι), ἀναζητοῦν βαθὺ νόημα, ὄχι ρηχοὺς κώδικες συμπεριφορᾶς καὶ ἰδεολογίες, ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔχουν μπουχτίσει. Εἶναι ἀγανακτισμένοι ἀπὸ τὴν ρηχότητα, τὸν λαϊκισμὸ καὶ τὴν ὑποκρισία. Καὶ εἶναι τόσο μεγάλη ἡ ἀγανάκτισή τους αὐτὴ καὶ ἡ ὀργή τους, ποὺ στρέφεται ἀδιάκριτα ἐναντίον καὶ τῶν ὑγιῶν ἀκόμη φορέων ζωῆς καὶ νοήματος.

Οἱ νέοι (καὶ ὄχι μόνον) ἐγκαταλείπουν τὸν χριστιανισμὸ καὶ τὴν Ἐκκλησία, ταυτίζοντάς την μὲ τὸ παλαιὸ καὶ παρωχημένο, μὲ τὸν δογματισμό, τὴν χειραγωγία, τὴν θεσμικὴ ἐξουσία, ἀκόμη καὶ τὸν ὁλοκληρωτισμό. Ἀπορρίπτουν τοὺς ἱερεῖς. Δὲν κατανοοῦν ἐκκλησιολογικὰ τὸν ρόλο τους. Τοὺς βλέπουν ὡς μεσάζοντες Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, τὴν στιγμὴ ποὺ αὐτοὶ θέλουν νὰ θρησκεύουν ἀτομικά.

Ὁ μετανεωτερικὸς ἄνθρωπος ἀτομικοὺς τρόπους ἐπικοινωνίας μὲ τὸν Θεὸ ἀναζητεῖ, ἀτομικοὺς καὶ ἄμεσους, χωρὶς μεσάζοντες. Ἐπὶ αἰῶνες τὸ νεωτερικὸ πνεῦμα τὸν δίδαξε νὰ περιορίζει τὴν πίστη του στὴν ἰδιωτικὴ σφαῖρα. Καὶ ἡ μετανεωτερικότητα τὸν προσανατολίζει σὲ ἀκόμη μεγαλύτερη ἰδιώτευση καὶ ἀτομοκεντρισμό.

Γι' αὐτὸ ἐδῶ καὶ πολλὰ χρόνια κερδίζει ἔδαφος ὁ ἐσωτερισμός, ὁ ἀποκρυφισμός, ὁ μυστικισμός. Δὲν ἐπιζητοῦν οἱ πολλοὶ νὰ οἰκοδομήσουν σχέση μὲ τὸν Θεό. Ἀντιλαμβάνονται τὴν πνευματικότητα ὄχι ὡς ὑπόθεση ἕνωσης μὲ ἐκεῖνον, ἀλλ’ ὡς ἐσωτερικὴ αὐτοτελῆ διεργασία. Ἀναζητοῦν ἐσωτερικὲς ἐμπειρίες, ἐκστατικὰ βιώματα, ὀπτασίες καὶ ὁράματα.

Ὅλα αὐτὰ τοὺς τὰ προσφέρει ἀφειδώλευτα ἡ παραθρησκεία καὶ ἡ λεγόμενη Νέα Ἐποχὴ (New Age). Οἱ μεγάλες ἀγορὲς θρησκευτικῶν προϊόντων καὶ ὑπηρεσιῶν τῆς Ἀνατολῆς ἔχουν διάπλατα ἀνοίξει τὶς πύλες τους καὶ οἱ Εὐρωπαῖοι (οἱ δυτικοὶ γενικώτερα) ἔχουν γίνει πρώτης γραμμῆς πελάτες της. Γεμίζουν τὸ «καλάθι» τους μὲ «ἀγαθὰ» ποικίλης φύσεως: γιόγκα, διαλογισμό, νιρβάνα, μετενσάρκωση, ἀστρολογία, Reiki, Tai chi, feng shui καὶ ὅ,τι ἄλλο διαθέτει ἡ ἀγορά. Πιστεύουν πὼς μέσα ἀπὸ αὐτὰ θὰ βροῦν τὴν χαμένη ἐσωτερική τους ἐλευθερία. Διότι περὶ αὐτοῦ πρόκειται. Ἐσωτερικὰ εἶναι σήμερα ἀνελεύθερος ὁ ἄνθρωπος, ὄχι τόσο ἐξωτερικά. Αὐτὸ φανερώνει ὁ μετεωρισμός του στὸ κενὸ τῶν ποικιλωνύμων ἐξαρτήσεων (χάπια, ἀλκοόλ, οὐσίες, τζόγος, διαδίκτυο).

Δὲν ἔχουν δὲ κανένα ἀπολύτως πρόβλημα οἱ χρῆστες τῶν παραπάνω «λυτρωτικῶν-ἀπελευθερωτικῶν» προϊόντων νὰ τὰ συνδυάσουν καὶ μὲ τὴν χριστιανικὴ παράδοση. Ὑπάρχουν ἄνθρωποι ποὺ ἀκόμη καὶ μέσα στὴν ἐκκλησία, τὴν ὥρα τῆς θείας λατρείας, τὴν ὥρα ποὺ τελεῖται τὸ μέγα μυστήριον τῆς θείας εὐχαριστίας, κάνουν διαλογισμό, μὴ ἀντιλαμβανόμενοι ποῦ βρίσκονται καὶ τί ἐκεῖ ἐπιτελεῖται!

Μὰ καὶ ἐκεῖνοι ποὺ δὲν ἱκανοποιοῦνται μὲ τὰ ὅσα (λίγα ἔστω) τοὺς προσφέρουν οἱ Πνευματικοί τους Πατέρες καὶ ἀναζητοῦν προορατικοὺς γέροντες (τὶς πιὸ πολλὲς φορὲς πέφτουν σὲ τσαρλατάνους), βρίσκονται μακριὰ ἆραγε ἀπὸ τὸ πνεῦμα ποὺ μόλις περιγράψαμε; Πνευματικοὺς γυρεύουν ἢ γκουρού;

Κάτι τὸ αὐτονόητο στὶς ἡμέρες μας ἔχει γίνει ὁ συγκρητισμός. Ἐπιλέγει κανεὶς ἐλεύθερα ὅποια στοιχεῖα τοῦ ταιριάζουν ἀπὸ κάθε παράδοση καὶ φτιάχνει τὴν δική του θρησκεία, ἐκείνη ποὺ τοῦ ταιριάζει (λέγεται καὶ ἐθελοθρησκεία αὐτό). Καὶ ποιά τοῦ ταιριάζει; Πῶς τοῦ ταιριάζει; Ἐξάπαντος χρησιμοκρατικά. Ὁ γαλουχημένος μὲ τὸ νεωτεριστικὸ πνεῦμα τοῦ ὠφελιμισμοῦ καὶ τὶς καπιταλιστικὲς ἀρχὲς καὶ ἀξίες ἄνθρωπος θέλει κάτι νὰ πάρει ἀπὸ τὴν θρησκεία, κάποιο ἀντάλλαγμα νὰ ἔχει, εἴτε αὐτὸ εἶναι ἐπαγγελματικὴ ἐπιτυχία καὶ ἀνέλιξη, εἴτε καταξίωση κοινωνική, εἴτε στὸ τέλος τέλος κάτι τὸ καθαρὰ ψυχολογικό: ἠρεμία, γαλήνη καὶ τὰ τοιαῦτα.

Ὁ νεωτερικὸς ἄνθρωπος ἀπέρριψε τὴν πίστη ὡς κάτι ποὺ δὲν χωράει στὴν λογική του. Ὁ μετανεωτερικὸς τὴν δέχεται. Πῶς ὅμως; Χωρὶς νὰ τὸν ἐνδιαφέρει ἂν αὐτὴ στηρίζεται κάπου, σὲ κάποια ὑπερβατικὴ ἀλήθεια, ἂν ἔχει κάποιο, λογικὸ ἔστω, ἔρεισμα (ἰδεολογικὴ πίστη).

Δὲν ἔχει σημασία, λέει, τὸ ποῦ πιστεύεις. Πίστευε ὅπου θές, ἀρκεῖ ποὺ αὐτὸ σοῦ ταιριάζει καὶ σὲ βοηθάει ἐσωτερικά, σοῦ δίνει δύναμη, αἰσιοδοξία, ἠρεμία. Ἀρκεῖ ποὺ εἶναι ἡ δική σου ἐπιλογή, ἡ δική σου περὶ Θεοῦ σύλληψη.

Καὶ ποιός ἐν τέλει εἶναι ὁ ἀληθινὸς Θεός!

Γιατί νὰ μὴν εἶναι αὐτὸς ποὺ ἐγὼ συνέλαβα; Ἀφοῦ ἡ δική μου σύλληψη μὲ βοηθάει, ἀρκεῖ. Αὐτὸ ποὺ μετράει εἶναι ἡ πίστη καθ' ἑαυτή.

Ἀληθινὸ σήμερα εἶναι αὐτὸ ποὺ ὁ καθένας ἀντιλαμβάνεται ὡς ἀληθινό. Ἔχω τὴν δική μου μοναδικὴ ἀλήθεια! Δὲν ὑπάρχει κάτι τὸ ἀντικειμενικό. Δὲν ὑπάρχει σωστὸ καὶ λάθος. Γι' αὐτὸ καὶ δὲν ἔχω ἀνάγκη νὰ στηρίξω κάπου τὶς ἐπιλογές μου.

Τὸ θέμα εἶναι νὰ περνᾶς καλά! Ἔτσι δὲν λένε; Ἂν πεῖς σὲ κάποιον· «Γιατί τὸ κάνεις αὐτό; Δὲν εἶναι σωστό», θὰ σοῦ ἀπαντήσει· «Περνάω καλά!» Ἀρκεῖ αὐτό. Δὲν χρειάζεται ἄλλη δικαιολογία, ἄλλη ἑρμηνεία, κάποια θεμελίωση. «Μὰ βάζεις σὲ κίνδυνο καὶ τὴν ἴδια σου τὴν ζωὴ μὲ αὐτὸ ποὺ κάνεις», τοῦ λές. «Ναί, ἀλλὰ μοῦ ἀνεβάζει τὴν ἀνδρεναλίνη», σοῦ ἀπαντάει. Ἡ ἀναζήτηση τῆς ἐσωτερικῆς ἐμπειρίας καὶ ἡ μεγιστοποίηση τῆς ἡδονῆς ἀρκεῖ.

Σ' αὐτὸν τὸν ἄκρατο ὑποκειμενισμὸ τώρα ἔρχεται ὡς ἀντίδραση, προσλαμβάνοντας μάλιστα θηριώδεις διαστάσεις, ὁ λεγόμενος φονταμενταλισμός, ἕνας ἄκρατος ζηλωτισμὸς ποὺ ἀναζητεῖ καὶ βρίσκει ἀφορμὲς γιὰ νὰ ἐπενδύσει σὲ γόνιμους γι' αὐτὸν χώρους μία ἀρρωστημένη θεολογία (περὶ ἰδεολογίας πρόκειται) ποὺ δὲν ἀπέχει πολὺ ἀπὸ τὸ τυφλὸ μῖσος καὶ τὸν ἐρεβώδη φανατισμό. Ἐκφράζεται μὲ λόγο ἀνένδοτα διχαστικό, ἀνυποχώρητα ἀφοριστικὸ καὶ ἄκρως καταστροφολογικό. Κατ’ ἀκρίβειαν δὲν πρόκειται περὶ λόγου, ἀλλὰ περὶ συνθημάτων, κραυγῶν, ἀναγορευμάτων καὶ ὕβρεων.

Αὐτὰ ἰσχύουν γιὰ ὅλες τὶς θρησκεῖες. Ὁ χριστιανισμὸς δὲν ἐξαιρεῖται, παρότι δὲν εἶναι ἐν πρώτοις θρησκεία, ἀλλὰ θεία ἀποκάλυψις. Λίγοι εἶναι ἐκεῖνοι ποὺ ἀντιλαμβάνονται, κατανοοῦν καὶ βιώνουν τὸ εὐαγγελικὸ μήνυμα ὡς ἁπλοῦν τρόπον ζωῆς καὶ ὄχι ὡς ἰδεολόγημα (ποὺ καταντᾶ ἰδεοληψία ἐν τέλει) ἢ ὡς ἀτομικὴ θρησκευτικότητα.

Ὁ ἀνεπίγνωστος ζηλωτισμὸς μετατρέπει τὴν πίστη σὲ ἰδεολογία [1] καὶ τὴν παράδοση σὲ μουσειακὸ ὑλικό, μεταφέροντας ξερὰ τὸ χθὲς στὸ σήμερα μὲ «ἀντιγραφὴ - ἐπικόλληση».

[1] Βλ. καὶ ἄρθρο μας «Κάποιοι βλέπουν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολογία» στὴν δ/νση:
https://pdimtheodor.blogspot.com/2023/02/blog-post_57.html

Μᾶς χρειάζεται ὅμως ἑρμηνεία [2], ὄχι copy paste.

[2] Κατὰ μία ἐτυμολογικὴ ἐκδοχὴ ἡ λέξη ἑρμηνεία συνδέεται μὲ τὸν Ἑρμῆ, τὸν διαπορθμεύοντα (διαβιβάζοντα) τὸ θέλημα τῶν θεῶν στοὺς ἀνθρώπους.

Τὴν παράδοση δὲν τὴν ἀντιγράφουμε, τὴν ἐμπλουτίζουμε. Τὰ ἀναμασήματά της δὲν συγκινοῦν κανέναν, δὲν φωτίζουν τὸ παρόν, δὲν ἀπαντοῦν στὶς προκλήσεις τοῦ σήμερα, δὲν ἀνοίγουν παράθυρο στὸ αὔριο. Ἐν τέλει καταντοῦν φετιχισμὸς καὶ εἰδωλολατρία.

Ἔχουμε λοιπὸν δύο μορφὲς θρησκευτικότητος σήμερα, τὴν ἀτομικὴ (Ι.Χ.) καὶ τὴν συλλογικὴ (ἰδεολογικοποιημένη). Ἡ δυναμική τους, ποὺ ἀκολουθεῖ τὶς γνώριμες μετανεωτερικὲς διαδρομὲς (παράλληλες, ἀλλὰ καὶ ὅλως ἀντιφατικές), ὁρίζει τὸ φαινόμενο ποὺ πολλοὶ ὀνομάζουν μεταθρησκευτικότητα [3].

[3] Σήμερα ὅλα ἔχουν γίνει μετα-(κάτι): μεταδημοκρατία, μεταϊστορία, μετακοινωνία ...καὶ πάει λέγοντας!

Σὲ ὅλα αὐτὰ θὰ πρέπει νὰ προσθέσουμε καὶ τὶς εὐκαιρίες ἀνάπτυξης ἀκτιβιστικῶν δράσεων ποὺ προσφέρει ἡ μετανεωτερικότης. Ὁ ἀκτιβισμὸς (πρακτικισμὸς) εἶναι καὶ αὐτὸς ἀπόρροια τῆς δυτικῆς (θεολογικῆς κυρίως) σκέψεως (θέλει ἀνάπτυξη τὸ θέμα, ὅμως δὲν προσφέρεται ἐδῶ ὁ χῶρος). Ἡ ἐποχή μας δίνει ἀμέτρητες εὐκαιρίες (ἰδιαίτερα στοὺς νέους) νὰ στραφοῦν πρὸς τέτοιες δράσεις, συμμετέχοντας στὰ ἀναρίθμητα κοινωνικὰ κινήματα (π.χ. οἰκολογικό).

Ἕνα τέτοιο σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὴν ὁμοφυλοφιλία (ἀκτιβιστικὲς δράσεις ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητος).

Θὰ ἔχετε ἀσφαλῶς παρατηρήσει ὅτι οἱ ἀκτιβιστικὲς δράσεις δὲν συστέλλονται πλέον πρὸ οὐδενὸς ἀξιακοῦ μεγέθους. Ἀκόμη καὶ μνημειώδη ἔργα τέχνης ἔχουν γίνει ἀντικείμενα ἀκτιβιστικοῦ βανδαλισμοῦ.

Ὅλα αὐτὰ ἀποτελοῦν ἐκφάνσεις τῆς μετανεωτερικῆς ἀντίδρασης, ἡ ὁποία στρέφεται ἐναντίον «δικαίων καὶ ἀδίκων».

Ὅμως ἡ μετανεωτερικότης δὲν εἶναι μόνο ἀντίδραση καὶ ἰσοπέδωση.

Ὑπάρχει στὸν ἀντίποδα καὶ ἡ δημιουργικὴ σύνθεση, ὅπως ἀναφέραμε στὴν ἀρχή.

Ἂς πάρουμε ἕνα παράδειγμα ἀπὸ τὸν χῶρο τῆς μουσικῆς.

Σήμερα πληθώρα τραγουδιῶν παράγονται μὲ τυποποιημένο τρόπο, χωρὶς ἴχνος ἔμπνευσης καὶ πρωτοτυπίας, σὰν ἀπὸ χέρι φασονατζῆ (façon).

Ἀπὸ τὴν ἄλλη ἔχουν βγεῖ κάποια παιδιὰ ἐκτάκτως ταλαντοῦχα, ποὺ μὲ ἀριστοτεχνικὸ τρόπο παντρεύουν τὴν παράδοση μὲ τὰ στοιχεῖα τοῦ σήμερα, προσφέροντάς μας ἐμπνευσμένες συνθέσεις.

Αὐτὸ γιὰ νὰ τὸ κάνεις, θὰ πρέπει νὰ ἔχεις χωνέψει δημιουργικὰ καὶ τὴν παράδοση καὶ τὰ σύγχρονα ρεύματα. Καὶ γιὰ νὰ τὰ χωνέψεις, θὰ πρέπει πρῶτα νὰ τὰ ἀγαπήσεις. Ἀλλιῶς, θὰ κάνεις ἢ ἀνούσια ἀνακατέματα ἢ πληκτικὲς καρικατούρες.

Χρειάζεται λοιπὸν νὰ ἀγαπήσουμε καὶ τὸ χθὲς καὶ τὸ σήμερα· ἀληθινὰ ὅμως, καὶ πνευματικά, ὄχι μὲ ἕνα ρηχὸ συναισθηματισμό, ποὺ γρήγορα καὶ εὔκολα ξεφουσκώνει.

Ἀγάπη τοῦ χθὲς δὲν εἶναι ὁ νοσταλγικὸς (καταθλιπτικὸς ἐνίοτε) πόθος ἐπιστροφῆς σ’ αὐτό. Δὲν εἴμαστε πλατωνιστές, ἀλλὰ χριστιανοί. Τὸ πλήρωμα τῆς ἀληθείας βρίσκεται στὸ μέλλον, ὄχι στὸ παρελθόν.

Ἀγάπη τοῦ σήμερα δὲν σημαίνει ἄκριτη ἀποδοχή του, μὰ μήτε φοβικὴ ἀπόρριψή του.

Δὲν εἶναι ὅλα μαῦρα στὴν μεταμοντέρνα ἐποχή μας, ἀλλ' οὔτε βέβαια καὶ ὅλα ἄσπρα. Στὸ χέρι μας εἶναι νὰ ἐπιλέξουμε χρῶμα καὶ νὰ ἀγωνισθοῦμε γιὰ τὴν ἐπικράτησή του.

Τὸ γκρίζο δὲν εἶναι καλὴ ἐπιλογή.

Μᾶς δίνεται μία μεγάλη εὐκαιρία νὰ ἀξιοποιήσουμε τὸν πλοῦτο τῶν πολυτύπων παραδόσεων. Ὅλες ἔχουν κάτι νὰ μᾶς προσφέρουν. Ἀπ’ ὅλες μποροῦμε νὰ ἀντλήσουμε. Ὄχι ὅμως γιὰ ἀνακάτεμα, ὑβριδισμὸ καὶ μετάλλαξη.

Δὲν μᾶς χρειάζεται συγκρητισμός, ἀλλὰ ἕνας «συγκριτισμός»: ἕνα ὑγιὲς κριτήριο ἐπιλογῆς καὶ ἐγκόλπωσης.

Χρειαζόμαστε ἕνα φωτεινὸ κέντρο, ἕναν ἥλιο, γύρω ἀπὸ τὸν ὁποῖο μπορεῖ νὰ περιστρέφεται σίγουρα, ἁρμονικὰ καὶ συνταιριασμένα κάθε τι ποὺ ἀντέχει στὸ φῶς του.

Γιὰ μᾶς εἶναι ὁ Χριστὸς καὶ ἡ Ἐκκλησία του!

*

Στὰ δύο τελευταῖα ἄρθρα προσπαθήσαμε νὰ ἀποσαφηνίσουμε, ὅση δύναμις, τοὺς ὅρους νεωτερικότης καὶ μετανεωτερικότης, δηλωτικοὺς τοῦ ἱστορικοῦ, κοινωνικοῦ καὶ πολιτισμικοῦ πλαισίου, ἐντὸς τοῦ ὁποίου συντελέσθηκαν βαθμηδὸν ἐντυπωσιακὲς ἀλλαγὲς ὡς πρὸς τὴν στάση τῶν δυτικῶν κοινωνιῶν ἀπέναντι στὸ φαινόμενο τῆς ὁμοφυλοφιλίας.

Οἱ δύο αὐτοὶ ὅροι περιγράφουν τὸ πλέγμα τῶν ἰδεῶν καὶ ἀντιλήψεων ποὺ ἐπικράτησαν κατὰ τοὺς τρεῖς τελευταίους αἰῶνες στὸν δυτικὸ κόσμο, ἐπηρέασαν δὲ ὁλόκληρη τὴν οἰκουμένη.

Αὐτὲς διαμόρφωσαν καὶ ἐξακολουθοῦν νὰ διαμορφώνουν τὴν στάση τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου ἀπέναντι στὸ φαινόμενο τῆς ὁμοφυλοφιλίας.

Γι’ αὐτὸ θεωρήσαμε ὅτι χωρὶς κάποια, ἔστω στοιχειώδη, ἀναφορὰ στὶς ἀντιλήψεις αὐτές, δὲν θὰ μπορέσουμε νὰ προχωρήσουμε στὸ θέμα μας μὲ ἀξιώσεις βαθύτερης κατανόησής του.

(Συνεχίζεται)