Ἡ ὁμοφυλοφιλία στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα (1)

 

π. Δημήτριος Ν. Θεοδωρόπουλος

Στὰ δύο προηγούμενα ἄρθρα μας προσπαθήσαμε νὰ προσεγγίσουμε τὸ φαινόμενο τῆς ὁμοφυλοφιλίας μέσα ἀπὸ τὶς γραμμὲς τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. 

✔ Μπορεῖτε νὰ διαβάσετε τὰ δύο προηγούμενα ἄρθρα ἀκολουθῶντας κατὰ σειρὰν τοὺς παρακάτω συνδέσμους·

1) https://pdimtheodor.blogspot.com/2023/10/blog-post_23.html

2) https://pdimtheodor.blogspot.com/2023/10/blog-post_29.html

Εἴδαμε ὅτι ἡ Παλαιὰ Διαθήκη καταδικάζει ρητῶς καὶ ἐπὶ ποινῇ θανάτου τὶς ὁμοφυλοφιλικὲς πράξεις. Σήμερα δὲν ἰσχύει κάτι τέτοιο. Ζοῦμε στὴν ἐποχὴ τῆς χάριτος καὶ ὄχι τοῦ νόμου. Ὅμως ἡ χάρις, εἴπαμε, δὲν καταργεῖ τὸν νόμο. Εἶναι ἀπαραίτητος ὁ νόμος, διότι αὐτὸς μᾶς ὁδηγεῖ στὴν χάρη, εἶναι ὁδοδείκτης τῆς χάριτος. Ἡ χάρις μᾶς ἐλευθερώνει ἀπὸ τὴν ὑποδούλωση στὸν νόμο, ὅμως δὲν τὸν καταργεῖ. Διότι χωρὶς τὸν νόμο δὲν ὑπάρχει ἐλευθερία, ἀλλ’ ἀσυδοσία· καὶ ἡ χάρις στὴν ἐλευθερία θέλει νὰ μᾶς ὁδηγήσει, ὄχι στὴν ἀσυδοσία. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ναὶ μὲν δὲν ἀκολουθοῦμε τὸ γράμμα τοῦ νόμου, ὅμως στὸ πνεῦμα του θὰ πρέπει διαρκῶς καὶ ἐπιμελῶς νὰ ἐντρυφοῦμε καὶ νὰ ἐμβαθύνουμε.

Εἶναι ὡραῖο καὶ ἐξόχως πνευματικὸ νὰ καταδύεται κανεὶς στὰ ἀπύθμενα βάθη τῶν θείων ἐντολῶν. Οἱ ἐντολὲς εἶναι πηγὲς τῆς θείας χάριτος, εἶναι κανάλια διὰ τῶν ὁποίων ἀρδεύονται μὲ αὐτὴν οἱ ψυχές μας. Μὲ τὴν τήρηση τῶν ἐντολῶν ἔρχεται ἡ θεία χάρις. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Κύριος εἶπε· «Ὅποιος μὲ ἀγαπᾶ τηρεῖ τὶς ἐντολές μου (βλ. Ἰωάν. ιδ΄ 15· 21· 23-24, ιε΄ 10), ὅπως καὶ ἐγὼ ἐτήρησα τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ Πατρὸς ἀπὸ ἀγάπη πρὸς ἐκεῖνον». Δὲν μπορεῖ νὰ λὲς ὅτι ἀγαπᾶς τὸν φίλο σου, καὶ νὰ τοῦ χαλᾶς τὰ χατίρια. Ἂν ἀγαποῦμε τὸν Χριστὸ (ὄχι θεωρητικὰ καὶ διανοητικά), ἂν τὸ θεωροῦμε φίλο μας (διότι ἐκεῖνος αὐτὸ θέλει), δὲν θὰ πρέπει νὰ τοῦ χαλοῦμε χατίρι. Ἀπὸ φιλότιμο τηροῦμε τὶς ἐντολές, ὄχι γιὰ νὰ ἀποφύγουμε κάποια τιμωρία, νὰ γλυτώσουμε τίς ξυλιές! 

Κρατοῦμε λοιπὸν ἀπὸ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη τὸ πνεῦμα τοῦ νόμου καὶ ὄχι τὸ γράμμα. Μᾶς συμφέρει νὰ γνωρίζουμε πὼς ὅ,τι ἦταν θανάσιμο τότε, εἶναι καὶ σήμερα, παρ' ὅτι δὲν ὑπάρχει ἡ ἄμεση ἐκείνη ἀνταπόδοση. Τότε, ἂν ἔκανες κάτι παρὰ τὸν νόμο (παράμονο), ἀμέσως θὰ τὸ πλήρωνες. Σήμερα ὄχι. Τότε ἡ μετάνοια δὲν σὲ ἔσωζε. Ἂν ἐπιδιδόσουν σὲ ὁμοφυλοφιλικὲς πράξεις, γιὰ παράδειγμα, σὲ μοιχεία ἢ κτηνοβασία, ἂν κακολογοῦσες τοὺς γονεῖς σου, καὶ πολλὰ ἄλλα τέτοια ἂν ἔπραττες, θὰ θανατωνόσουν χωρὶς δεύτερη κουβέντα, ἄσχετα μὲ τὸ ἂν εἶχες μετανοήσει ἤ ὄχι. Τώρα δὲν εἶναι ἔτσι. Ἦρθε ὁ Χριστὸς καὶ ἦρε τὸ πνεῦμα τῆς ἀνταπόδοσης, ἔφερε τὴν καταλλαγή, καὶ ἔτσι ἡ ἁμαρτία δὲν ὁδηγεῖ στὴν ἀπελπισία, ἐνῶ ἡ μετάνοια διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ λυτρώνει.

Κρατῶντας λοιπὸν τὸ πνεῦμα καὶ ὄχι τὸ γράμμα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἂς ρίξουμε μιὰ ματιὰ τώρα καὶ στὸν εἰδωλολατρικὸ κόσμο τῆς ἀρχαιότητος, νὰ δοῦμε τί ἴσχυε καὶ ἐκεῖ σὲ σχέση μὲ τὸ θέμα ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ. Περισσότερο βέβαια θὰ ἐπικεντρωθοῦμε στὸν ἑλληνικὸ χῶρο. Εὔκολα συμπεράσματα δὲν θὰ μπορέσουμε νὰ βγάλουμε, ἰδιαίτερα ὅσον ἀφορᾶ στοὺς ἄλλους λαούς. Δὲν ἔχει ὅμως καὶ τόση σημασία ἡ συμπεριφορὰ καὶ οἱ ἀντιλήψεις τῶν εἰδωλολατρῶν. Δὲν βασιζόμαστε στὸ πνεῦμα τῆς εἰδωλολατρίας, ἀλλὰ στὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν. Ἐκεῖνο μίλησε μέσα ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κύριο, τοὺς ἀποστόλους του καὶ τοὺς ἀπ’ αἰῶνος ἁγίους του.  

***

Στοὺς ἀρχαίους λαοὺς λοιπὸν φαίνεται πὼς ἡ ὁμοφυλοφιλία κατὰ κανόνα ἦταν καταδικαστέα, τὶς πιὸ πολλὲς φορὲς δὲ καὶ ἐπὶ ποινῇ θανάτου. Δὲν φαίνεται ὅμως πὼς εἶχαν ὅλοι τὶς ἴδιες ἀντιλήψεις, οὔτε ἀντιμετώπιζαν καθ' ὅμοιο τρόπο τὶς διάφορες περιπτώσεις. Ἄλλες φορὲς καταδίκαζαν τὴν ὁμοφυλοφιλικὴ συνουσία, ὅμως ἐπέτρεπαν ἄλλες μορφὲς σύμμειξης. Ἀλλοῦ ἐνέτασσαν τὶς πράξεις αὐτὲς σὲ τελετὲς ποὺ ἐμπνέονταν ἀπὸ μεταφυσικὲς ἀντιλήψεις περὶ ἱερότητος τοῦ ἀνδρικοῦ σπέρματος. Γενικῶς, δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ πεῖ μετὰ βεβαιότητος τί ἀκριβῶς ἴσχυε. Ποικίλουν βέβαια καὶ ἐδῶ οἱ ἑρμηνευτικὲς προσεγγίσεις. Δὲν θὰ ἐπεκταθοῦμε ὅμως περισσότερο. Δὲν νομίζω πὼς ἔχει νόημα νὰ ἀφιερώσουμε ἄλλες γραμμὲς στὴν παράγραφο αὐτή. Ἂς στρέψουμε τὴν προσοχή μας στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα.  

Ἡ ὁμοφυλοφιλία στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα

Τίποτε πιὸ ἀναληθὲς δὲν ὑπάρχει ἀπὸ τοὺς ἰσχυρισμοὺς κάποιων ὅτι δῆθεν ἡ ἀρχαία Ἑλλάδα ἦταν ὁ παράδεισος τῆς ὁμοφυλοφιλίας καὶ τῆς παιδεραστίας. Θαρρεῖς σὲ κάποιες περιπτώσεις πὼς τὰ παιδιά μας τὸ μόνο ποὺ γνωρίζουν γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες εἶναι πὼς ὅλοι τους ἦταν ὁμοφυλόφιλοι! Ἔχει καταστεῖ πλέον ἰδεοψυχαναγκαστικὸ σύνδρομο ἡ ἑρμηνευτικὴ ἕλξη ὅλων σχεδὸν τῶν ἐκφάνσεων τοῦ ἀρχαίου μας πολιτισμοῦ πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση.  

Δὲν εἶναι ὁ σκοπός μας νὰ δικαιώσουμε τὶς πράξεις τῶν ἀρχαίων προγόνων μας. Εἰδωλολάτρες ἦταν. Δὲν συμφωνοῦμε μὲ ὅλες τους τὶς πράξεις, οὔτε μὲ ὅλα τὰ λεγόμενά τους· συμφωνοῦμε μόνον μ’ ἐκεῖνα ποὺ συνάδουν πρὸς τὸ χριστιανικὸ πνεῦμα, ἐκεῖνα ποὺ εἶναι οἰκεῖα πρὸς τὸ ἦθος του. Γι’ αὐτὸ καὶ κάθε ἐπαφή μας μὲ τὸν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ πολιτισμὸ μοιάζει μὲ τὴν ἐπίσκεψη τῆς μέλισσας στὰ ἄνθη, ὅπου προσπαθεῖ νὰ πάρει ἐκεῖνα ποὺ τῆς χρειάζονται, τὰ δὲ ἄλλα ἐγκαταλείπει· ἢ μὲ τὴν προσπάθεια ποὺ κάνουμε ὅταν κόβουμε ἕνα τριαντάφυλλο, προσέχοντας νὰ μὴ μᾶς ἀγκυλώσουν τὰ ἀγκάθια του. Γιὰ τὴν πληρότητα τῆς ἀλήθειας δὲν ψάχνουμε στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γραμματεία, ἀλλὰ στὰ κείμενα τῆς χριστιανικῆς παραδόσεως. Στὴν ἀρχαιοελληνικὴ γραμματεία ἀναλαμπὲς τοῦ θείου φωτὸς θὰ βροῦμε μόνον. Ὅμως δὲν μποροῦμε νὰ ἀποδεχθοῦμε τὴν παραχάραξη ποὺ γίνεται, ἀδαῶς ἢ τεχνηέντως.

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ πνεῦμα προσέφερε πάρα πολλὰ στὴν διάδοση τοῦ χριστιανισμοῦ. Ἀποτέλεσε προπαιδεία τῆς ἑλληνικῆς ψυχῆς καὶ ὅλων ὅσοι ἦσαν μέτοχοι τοῦ πνεύματος αὐτοῦ· τοὺς προετοίμασε νὰ ἀσπασθοῦν τὸν χριστιανισμό. Δὲν γίνεται λοιπὸν κάποιοι νὰ τὸ ἑλκύουν ἑρμηνευτικὰ πρὸς μία μόνον κατεύθυνση.

Οἱ ἀρχαῖοι σοφοὶ ἐξύμνησαν τὴν ἀρετή. Πολλοὶ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας προτρέπουν νὰ ἐμπιστευόμαστε τὰ λόγια τῶν ἀρχαίων ἐναρέτων ἀνδρῶν καὶ νὰ τὰ έφαρμόζουμε στὴν ζωή μας. Ὁ Μέγας Βασίλειος προτρέπει μὲ παραδείγματα τοὺς νέους νὰ μιμηθοῦν τὴν ἀνεξικακία τοῦ Περικλῆ, τὴν ἀοργησία τοῦ Εὐκλείδη, τὴν πραότητα καὶ τὴν ὑπομονὴ τοῦ Σωκράτη, τὴν εἰς ἄκρον ἐγκράτεια τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου, ὁ ὁποῖος, ὅταν ἔπιασε αἰχμάλωτες τὶς πανέμορφες κόρες τοῦ Δαρείου, οὔτε ποὺ σήκωσε τὰ μάτια του νὰ τὶς κοιτάξει, θαρρῶντας πὼς θὰ ἦταν ντροπὴ γι’ αὐτὸν ποὺ νίκησε ὅλην τὴν οἰκουμένη, νὰ νικηθεῖ ἀπὸ τὸ γυναικεῖο κάλλος. Τοὺς προτρέπει πρὸς μίμησιν ὁ σοφὸς Καππαδόκης, διότι γνωρίζει ὅτι οἱ ἀρχαῖοι σοφοὶ θεωροῦσαν ὡς πολυτιμότερο ἐφόδιο γιὰ τὴν ζωὴ τῶν νέων τὴν ἀρετή. Ἀλλιῶς δὲν θὰ τὸ ἔκανε. Συγχρόνως βέβαια ἐφιστᾶ τὴν προσοχή τους στὸ νὰ ἐπιλέγουν τὰ κείμενα ἐκεῖνα ποὺ ἐπαινοῦν τὴν ἀρετὴ καὶ ἐπικρίνουν τήν κακία. 

Ὁ Ἡρακλῆς στὸ σταυροδρόμι
τῆς Ἀρετῆς καὶ τῆς Κακίας

Μὴ ξεχνοῦμε ὅτι ὁ Μέγας Βασίλειος καὶ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος μαθήτευσαν δίπλα στὸν διασημότερο διδάσκαλο τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, τὸν εἰδωλολάτρη Λιβάνιο. Ὠφελήθηκαν, δὲν ζημιώθηκαν. Ἐπισήμαναν κοινὰ στοιχεῖα στὴν χριστιανικὴ καὶ τὴν θύραθεν παιδεία. Π.χ. ὁ μῦθος τοῦ Προδίκου ποὺ θέλει τὸν Ἡρακλῆ νὰ ἐπιλέγει τὴν «χαλεπὴν καὶ μακρὰν ὁδὸν» τῆς Ἀρετῆς ἔναντι τῆς «ἡδίστης καὶ ῥᾴστης ὁδοῦ» τῆς Κακίας, τοὺς θύμιζε τὸ τοῦ Κυρίου· «Εἰσέλθετε διὰ τῆς στενῆς πύλης· ὅτι πλατεῖα ἡ πύλη καὶ εὐρύχωρος ἡ ὁδὸς ἡ ἀπάγουσα εἰς τὴν ἀπώλειαν, καὶ πολλοί εἰσιν οἱ εἰσερχόμενοι» (Ματθ. ζ΄ 13).

Οἱ ἀρχαῖοι ἐδίδασκαν τὴν ἐγκράτεια. Στὰ Ἀπομνημονεύματα τοῦ Ξενοφῶντος ὁ Σωκράτης χρησιμοποιεῖ τὸν παραπάνω μῦθο γιὰ νὰ πείσει τὸν Ἀρίστιππο νὰ εἶναι ἐγκρατής. Ἡ ἐγκράτεια εἶναι μέσα στὶς δώδεκα ἀρετὲς τοῦ Ἀριστοτέλους. 

Ἄρα οἱ ἀρχαῖοι εἶχαν ἐξιδανικεύσει τὴν ἀρετή, ὄχι τὴν ἀκολασία. Κάθε τι ἄλλο ἀποτελοῦσε παρεκτροπὴ καὶ ἀπόκλιση ἀπὸ ἐκεῖνο ποὺ προέβαλλαν ὡς ἐφετὸν (ἐπιθυμητόν). Ἀγαποῦσαν τὴν ζωή, τὴν γλεντοῦσαν, ὅμως δὲν δίδαξαν ποτὲ τὴν ἀσυδοσία καὶ τὴν κραιπάλη. 

Μὲ τὰ παραπάνω δὲν θέλουμε νὰ ἐξωραΐσουμε τὴν εἰδωλολατρικὴ ἀρχαιοελληνικὴ κοινωνία, κάθε ἄλλο. Δὲν ἀνεχόμαστε ὅμως καὶ τὸ νὰ εἶναι αὐτὴ φορτωμένη μὲ ἀνυπόστατες αἰτιάσεις, πολλῷ δὲ μᾶλλον νὰ παρερμηνεύονται καὶ νὰ σχετικοποιοῦνται οἱ ἀνυπέρβατοι γίγαντες τοῦ πνεύματός της.

Καὶ γιὰ νὰ ἔλθουμε πιὸ κοντὰ στὸ θέμα μας, δὲν ἔχει κανένα νόημα τὸ νὰ προσπαθεῖ κανεὶς νὰ ἀποδείξει τὴν ὕπαρξη ἢ μὴ ὁμοφυλοφιλίας στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σημασία ἔχει τὸ ἂν αὐτὴ γινόταν κοινωνικῶς ἀποδεκτὴ ὡς μὴ παρεκλίνουσα συμπεριφορὰ ἢ ὄχι. Ἦταν κάτι ποὺ προτείνονταν, ἢ κάτι ποὺ ἤθελαν νὰ περιορίσουν; Διότι προεχόντως δὲν ἐξετάζουμε τὸ τί συμβαίνει, ἀλλὰ τὸ τί θὰ θέλαμε νὰ συμβεῖ. Ὁμοφυλοφιλία ἀσφαλῶς ὑπῆρχε, ὅπως παντοῦ καὶ πάντα. Εἶναι ἄλλο ὅμως ἡ ὕπαρξη καὶ ἄλλο ἡ καθιέρωση. Καὶ κάτι τέτοιο δὲν ὑπῆρχε, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὰ σχετικὰ κείμενα καὶ κυρίως τὴν νομοθεσία. Πάντως, ἀπὸ τότε, ὡς φαίνεται, πάλευαν κάποιοι νὰ τὴν δικαιολογήσουν καὶ ἄλλοι νὰ τὴν καταδικάσουν.

Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ὁ μῦθος τοῦ Γανυμήδη, ὁ ὁποῖος κατὰ τὸν Ὅμηρο ὑπῆρξε ὁ ὡραιότερος μεταξὺ τῶν θνητῶν· «ὃς δὴ κάλλιστος γένετο θνητῶν ἀνθρώπων» (Ἰλιὰς Υ΄ 232-237). Ὁ Δίας θαύμασε τὸ ἀπαράμιλλο κάλλος τοῦ Γανυμήδη καὶ ἔστειλε στὰ βουνὰ τῆς Τροίας, ὅπου ὁ πανώριος νέος ἔβοσκε τὰ πρόβατα τοῦ πατέρα του, ἕναν ἀετὸ γιὰ νὰ τὸν ἁρπάξει καὶ νὰ τὸν φέρει  στὸν Ὄλυμπο ㅡ κατ’ ἄλλην ἐκδοχὴ ὁ ἴδιος ὁ Ζεὺς μετεμορφώθη σὲ ἀετό. Στὸν Ὄλυμπο ὁ πατὴρ τῶν θεῶν τοῦ χάρισε τὴν αἰώνια νεότητα καὶ τὸν κατέστησε οἰνοχόο του. Μεταγενέστερες ἐκδοχὲς θέλουν τὸν Δία, μὴ ἀντέχοντας τὴν ζήλεια τῆς Ἥρας, νὰ μεταμορφώνει τὸν Γανυμήδη σὲ ἀστερισμὸ (Ὑδροχόος).

Ὁ μῦθος αὐτὸς ἔχει πολλὲς παραλλαγὲς καὶ πολλὲς ἑρμηνεῖες, γοήτευσε δὲ ἀνὰ τοὺς αἰῶνες πλῆθος φιλοσόφων, ποιητῶν, ζωγράφων, γλυπτῶν καὶ θεατρικῶν συγγραφέων. Ὁρισμένοι εἶδαν τὸν Γανυμήδη ὡς σύμβολο τῆς ὁμοφυλοφιλικῆς ἕλξης. Ἄλλοι ὅμως ἔδωσαν πνευματικὲς διαστάσεις στὸν μῦθο.

Στὸ Συμπόσιον τοῦ Ξενοφῶντος ὁ Σωκράτης λέει στὸν Καλλία ὅτι ὁ Γανυμήδης δὲν ἀνέβηκε ὑπὸ τοῦ Διὸς στὸν Ὄλυμπο ἕνεκα τοῦ σωματικοῦ, ἀλλ’ ἕνεκα τοῦ ψυχικοῦ του κάλλους· «καὶ ἐγὼ δέ φημι καὶ Γανυμήδην οὐ σώματος ἀλλὰ ψυχῆς ἕνεκα ὑπὸ Διὸς εἰς ῎Ολυμπον ἀνενεχθῆναι». Τὸ ὄνομα Γανυμήδης, συνεχίζει, σημαίνει κάποιον τοῦ ὁποίου ὄχι τὸ σῶμα, ἀλλὰ ὁ νοῦς χαρίζει εὐχαρίστηση. Καὶ γι’ αὐτὸ τιμήθηκε ἐν μέσῳ τῶν θεῶν· «οὐχ ἡδυσώματος ὀνομασθεὶς ὁ Γανυμήδης ἀλλ᾿ ἡδυγνώμων ἐν θεοῖς τετίμηται». Ἀναφέρει καὶ ἄλλο παράδειγμα. Ὁ Ζεύς, λέει, στὶς ὄμορφες γυναῖκες ποὺ ἐρωτεύτηκε καὶ κοιμήθηκε μαζί τους, δὲν χάρισε τὴν ἀθανασία, ἀλλ’ ὅρισε νὰ παραμείνουν θνητές. Τοὺς ἥρωες ὅμως, τῶν ὁποίων θαύμασε τὸ ψυχικὸ κάλλος, τοὺς ἔκανε ἀθανάτους, ὅπως τὸν Ἡρακλῆ, τοὺς Διοσκούρους καὶ ἄλλους (Η΄ 28-29).

Ἡ ἁρπαγὴ τοῦ Γανυμήδους

Ὁ Πλάτων ἐπίσης στὸ ἔργο του Νόμοι ἀναφέρεται στὴν κρητικὴ παραλλαγὴ τοῦ μύθου, τὴν ὁποία σχετίζει μὲ τὸ φαινόμενο τῆς παιδεραστίας στὴν Κρήτη, κάτι ποὺ δριμέως καταδικάζει. Ὅλοι ἐμεῖς, λέει, κατηγοροῦμε ἀκριβῶς τὴν σχετικὴ μὲ τὸν Γανυμήδη διήγηση τῶν Κρητῶν, ἐπειδὴ ἦταν αὐτοὶ ποὺ τὴν «λογοποίησαν» (μυθοποίησαν). Ἐπειδὴ δηλαδὴ ἦταν πεπεισμένοι ὅτι οἱ νόμοι γι’ αὐτοὺς εἶχαν γίνει ἀπὸ τὸν Δία, πρόσθεσαν αὐτὸν τὸν μῦθο, ὥστε ἀκολουθῶντας τὸ παράδειγμα τοῦ θεοῦ, νὰ ἀπολαμβάνουν («καρπῶνται») καὶ αὐτὴν τὴν ἡδονὴ» (Βιβλίον Α΄ 636c-d). Στὸν ἴδιο στίχο χαρακτηρίζει «παρὰ φύσιν» τὴν συνεύρεση ἀνδρῶν μὲ ἄνδρες καὶ γυναικῶν μὲ γυναῖκες, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν «κατὰ φύσιν» ἀφροδίσια σχέση ἀνδρὸς καὶ γυναικός· «ἐννοητέον ὅτι τῇ θηλείᾳ καὶ τῇ τῶν ἀρρένων φύσει εἰς κοινωνίαν ἰούσῃ τῆς γεννήσεως ἡ περὶ ταῦτα ἡδονὴ κατὰ φύσιν ἀποδεδόσθαι δοκεῖ, ἀρρένων δὲ πρὸς ἄρρενας ἢ θηλειῶν πρὸς θηλείας παρὰ φύσιν» (636c).

Οἱ ἀρχαῖοι λοιπὸν προέβαλλαν τὴν ἐγκράτεια καὶ τὴν ἀρετή, ὅπως καὶ ἐμεῖς οἱ χριστιανοί. Μὲ τὴν διαφορὰ ὅμως ὅτι ἐμεῖς δὲν τὴν ἐξιδανικεύουμε, οὔτε τὴν αὐτονομοῦμε. Δὲν τὴν τοποθετοῦμε ἐν τῇ ὑψίστῃ καθέδρᾳ. Ἐκεῖ βασιλεύει ὁ Χριστός· ἕνα πρόσωπο καὶ ὄχι μία ἰδέα, ἕνα ἰδανικό. Ἀσκοῦμε τὴν ἀρετή, ὄχι ὅμως ὡς αὐτοσκοπό. Οἱ ἐντολὲς δὲν εἶναι γιὰ μᾶς κώδικες ἠθικῶν ἐπιταγῶν, ἀλλὰ κρουνοὶ τῆς θείας χάριτος. Ἂν κανεὶς τὶς ἐφαρμόζει γιὰ νὰ πετύχει τὴν αὐτοδικαίωση, δὲν ἀνοίγουν. Ἀνοίγουν μόνον στοὺς ταπεινούς. Ταπεινοὶ δὲ εἶναι ὅσοι ἐξαρτοῦν τὸ εἶναι τους ἀπὸ τὸν Χριστό. Οἱ ταπεινοὶ μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι καὶ τόσο ἐνάρετοι. Οἱ ἐνάρετοι μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι καὶ τόσο ταπεινοί. Ὁ Παράδεισος θὰ γεμίσει σίγουρα ἀπὸ ταπεινούς. Ἀπὸ ἐνάρετους δὲν ξέρω. Γιατὶ τέλος καὶ σκοπὸς δὲν εἶναι ἡ ἀρετή, ἀλλ' ὁ Χριστός.

(Συνεχίζεται)